पद्मश्री डॉ.सँड्रा देसा सूझा

आजोबा एक सुप्रसिद्ध वैद्यकीय डॉक्टर आणि स्त्रीरोगतज्ज्ञ, वडील प्रो.डॉ.जोसेफ विन्सेंट देसा (जन्म २१ ऑगस्ट १९१५, मुंबई) आंतरराष्ट्रीय न्यूरोओटोलॉजिस्ट समुदायात आणि भारतातील त्यांचे सर्व मित्र, विद्यार्थी आणि समकालीन कान, नाक आणि घसा तज्ञांसाठी, ते ऑटोलॉजी आणि न्यूरोओटोलॉजी या दोन्ही क्षेत्रातील एक महान संवादक (कम्युनिकेटर) होते, जगातील सर्वोत्तम इएनटी सर्जन होते, की (निधन १९८९) आजही त्यांची एक अविस्मरणीय क्लिनिकल इन्व्हेस्टिगेटर, कान सर्जन, व्याख्याता, शिक्षक आणि विशेषतः आधुनिक वैद्यकशास्त्राचा देश- विदेशातील महान माणूस अशी आठवण काढली जाते.

अशा डॉक्टरांच्या घराण्यात सँड्रा यांचा जन्म १९४३ मध्ये मुंबईत झाला.डॉक्टर देसा यांनी १९५७ मध्ये पत्नी नॅन्सी हिच्या सहकार्याने स्वतःच्या क्लिनिकमध्ये श्रवणदोष असलेल्या मुलांना श्रवण- मौखिक प्रशिक्षण आणि इयत्ता १० वी पर्यंतचे धडे देण्यासाठी स्टीफन हायस्कूल फॉर द डेफ अँड अ‍ॅफेसिकची स्थापना केली. त्यांच्या देसा रुग्णालयाच्या इमारतीच्या तिसऱ्या मजल्यावर ही शाळा होती आणि आई नॅन्सी सांभाळत असलेल्या या शाळेत छोटी सँड्राही जात असे आणि जशी मोठी होत गेली तसतशी जमेल तशी आईला मदत करीत तेथे स्वयंसेवा सुरु केली. तेथील मुलांना संवाद साधण्यात अडचण येत असल्याचे पाहून तिला फार वाईट वाटे.

मोठी होत असताना, की सँड्राने श्रवणदोषांचा या मुलांच्या जीवनावर कसा परिणाम झाला हे बारकाईने पाहिले. भावी आयुष्याचा पाय इथेच रचला गेला. अशाच मुलांसाठी कार्य करायचे हे तिने शालेय वयातच ठरविले. सूक्ष्म शस्त्रक्रियेबद्दलच्या त्यांच्या  आकर्षणासह, या अनुभवामुळेच त्यांना  इएनटी सर्जन बनण्यास प्रवृत्त केले, असे त्या सांगतात. आता ८२ वर्षांच्या असलेल्या सँड्रा सांगतात, “मला आठवते की माझे पालक शाळेसाठी निधी उभारण्यासाठी अनेक कार्यक्रम आयोजित करायचे, म्हणून मी मुलांना नृत्य, नाट्य आणि कार्यक्रमासाठी अशा इतर उपक्रमांमध्ये सहभागी करून घ्यायची. ही मुले श्रवणयंत्रे घालत असत, बोलू शकत नव्हती आणि त्यांना फक्त मोठा आवाज ऐकू येत असे. त्या काळात त्यांच्यावर अशी कोणतीही शस्त्रक्रिया नव्हती.” आरोग्य सेवेतील ही मोठी पोकळी भरून काढण्यासाठी, डॉ. सँड्रा यांनी ५० वर्षे श्रवणदोष असलेल्या मुलांचे जीवन सुधारण्यासाठी समर्पित केली आहेत.

आज, वैद्यकीय क्षेत्रात लिंग विषमता हळूहळू कमी होत आहे, परंतु जेव्हा डॉ. सँड्रा यांनी या क्षेत्रात प्रवेश केला  तेव्हा गोष्टी वेगळ्या होत्या, असे त्या म्हणतात. “एक तरुणी म्हणून, जेव्हा जेव्हा माझे सादरीकरण करायचे असे तेव्हा मला नेहमीच एका अप्रसिद्ध हॉल मध्ये ढकलले जायचे जिथे फारसे श्रोते नसत. ऑपरेशनसाठीही महिला नसत. परंतु जसजशी माझ्या नैपुण्याबद्दल  माहिती होत गेली तसतशा गोष्टी बदलल्या.”

डॉ. सँड्रा यांनी मुंबई येथील ग्रँट मेडिकल कॉलेज मधून १९६५ साली एमबीबीएस, जी. एस. मेडिकल कॉलेज मधून १९६९ साली एमएस (ईएनटी), डोर्ल ईएनटी एफसीपीएस, एफएओओएच फेलो ऑफ अमेरिकन ऑटोलॉजिकल हेड अँड नेक, एफएओएस फेलो ऑफ अमेरिकन ऑटोलॉजिकल सोसायटी (पहिले भारतीय) एफआयसीएस फेलो ऑफ इंटरनॅशनल कॉलेज ऑफ सर्जन अशा पदव्या प्राप्त केल्या आहेत. हे वाचतांनाही तुम्हाला दम लागला ना ?
तर तीन मुलांची आई असलेल्या  डॉक्टर देसा सूझा यांनी १९७४ मध्ये जसलोक रुग्णालयात काम करण्यास सुरुवात केली. १९८० च्या दशकाच्या उत्तरार्धात अमेरिकेत झालेल्या एका परिषदेत त्यांची भेट एका कॉक्लियर इम्प्लांट उत्पादक कंपनीच्या मालकाशी झाली आणि १९८७ मध्ये त्यांनी जसलोक येथे कॉक्लियर इम्प्लांटेशन कार्यशाळेचे आयोजन केले, जिथे एका परदेशी सर्जनने चार मुलांवर ही प्रक्रिया दाखवली. कान-नाक-घसा (इएनटी) सर्जन डॉ. देसा सूझा यांनी पाचव्या बाळावर हे रोपण केले. ही भारतातील एखाद्या भारतीयाने केलेली पहिलीच शस्त्रक्रिया होती. या कामगिरीने त्यांचे नाव लिम्का बुक ऑफ रेकॉर्डमध्ये नोंदवले गेले. पुढील दोन आठवड्यात, त्यांनी जवळजवळ १५ श्रवणदोष असलेल्या रुग्णांवर शस्त्रक्रिया केल्या, जे देशभरातून जसलोक मध्ये आले होते. लवकरच, जगातील इतर भागा मधूनही रुग्ण त्यांच्याकडे येऊ लागले.

१९८७ मध्ये भारत आणि आशियामध्ये कॉक्लियर इम्प्लांट सर्जरीचा पाया रचणाऱ्या जगातील पहिल्या महिला सर्जन आणि ब्रीच कँडी, देसा हॉस्पिटल, इएनटी जसलोक हॉस्पिटलच्या संचालक आणि इएनटी सल्लागार डॉ. सँड्रा देसा सूझा या पहिल्या महिला सर्जन आहेत आणि  श्रवणदोष असलेल्या सर्वात लहान मुलावर आणि अपंगत्व असलेल्या सर्वात वृद्ध रुग्णावर शस्त्रक्रिया करणारी पहिली सर्जन होय. ही नक्की काय शस्रक्रिया आहे तर, कॉक्लियर इम्प्लांट आतील कानाच्या खराब झालेल्या भागांना (कॉकलिया) आणि केसांच्या पेशींना बायपास करतात जे सामान्यतः ध्वनी कंपनांना विद्युत सिग्नलमध्ये रूपांतरित करतात. श्रवण तंत्रिका थेट उत्तेजित करते.
ध्वनी वाढवण्याऐवजी, इम्प्लांट थेट श्रवण तंत्रिकाला विद्युत सिग्नल पाठवते, ज्यामुळे मेंदूला हे सिग्नल ध्वनी म्हणून समजू शकतात. श्रवण पुनर्संचयित करते. जरी ते सामान्य श्रवणयंत्र पुनर्संचयित करत नसले तरी, कॉक्लियर इम्प्लांट व्यक्तींना भाषण ऐकण्यास आणि समजण्यास मदत करू शकते, विशेषतः अशा परिस्थितीत जिथे श्रवणयंत्र पुरेसे नसतात. यामध्ये काय वापरले जाते तर, बाह्य स्पीच प्रोसेसर: कानाच्या मागे घातलेले हे उपकरण ध्वनी टिपते आणि त्याचे डिजिटल सिग्नलमध्ये रूपांतर करते.

अंतर्गत रिसीव्हर/स्टिम्युलेटर : त्वचेखाली शस्त्रक्रियेने इम्प्लांट केलेले हे उपकरण बाह्य प्रोसेसरकडून डिजिटल सिग्नल प्राप्त करते आणि त्याचे विद्युत सिग्नलमध्ये रूपांतर करते.

इलेक्ट्रोड अ‍ॅरे : हा अ‍ॅरे कॉक्लीयामध्ये घातला जातो आणि श्रवण तंत्रिका उत्तेजित करतो.

थोडक्यात कॉक्लियर इम्प्लांट हे एक इलेक्ट्रॉनिक उपकरण आहे, ज्याचा अंतर्गत घटक शस्त्रक्रियेदरम्यान प्रत्यारोपित केला जातो तर बाह्य घटक नंतर स्पीच प्रोसेसर म्हणून शरीरावर घातला जातो. इम्प्लांटमुळे, जन्मतःच बहिरी झालेली मुले ऐकू शकतात आणि त्यांना बोलायला शिकवता येते, त्यामुळे बहिरे झालेले रुग्ण संभाषणात भाग घेऊ शकतात आणि सामान्यपणे जगू शकतात.
गेल्या काही वर्षांत, वंचित मुलांना शस्त्रक्रिया करण्याच्या त्यांच्या कार्यक्रमाने सुमारे २,८०० जणांचे जीवन बदलले आहेत. “२०११ च्या जनगणनेनुसार, भारतातील सुमारे ५० लाख लोकांना काही प्रकारचे श्रवणदोष आहे. सध्याच्या असमानतेमुळे त्यांना उपचार मिळणे कठीण होते. “ग्रामीण समुदायांमध्ये, एक मोठी समस्या म्हणजे पुरेशा आरोग्यसेवा पायाभूत सुविधांचा अभाव,” डॉ. सँड्रा स्पष्ट करतात. “म्हणून मुलांना उपचार घेण्यासाठी, फॉलो-अप साठी इत्यादींसाठी शहरे आणि शहरी भागात जावे लागत असे. “डॉ. देसा सूझा यांनी जसलोक, ब्रीच कँडी आणि देसा हॉस्पिटलमध्ये २००० हून अधिक शस्त्रक्रिया केल्या आहेत. २००२ पासून, त्या जसलोक हॉस्पिटलमधील कॉक्लियर इम्प्लांट सर्जन डॉ. डिलन सूझा यांच्या मदतीने वंचित मुलांसाठी कॉक्लियर इम्प्लांट सर्जरी प्रोग्राम चालवित आहेत. या कार्यक्रमाला विविध धर्मादाय संस्थांकडून,तसेच टाटा ट्रस्टकडून निधी दिला जातो आणि महाराष्ट्र आणि भारतातील श्रवणदोष असलेल्या मुलांना शस्त्रक्रिया, पुनर्वसन आणि दीर्घकालीन फॉलोअप करण्यास मदत करतो.त्या सांगतात, “मी जेव्हा पहाते की मुले शेवटी सामान्यपणे बोलू शकतात, शाळेत जाऊ शकतात आणि दोन ते चार भाषांमध्ये प्रभुत्व मिळवू शकतात तेव्हा मला खूप समाधान वाटते.”

डॉ. सूझा या देशातील पहिल्या इएनटी सर्जनपैकी एक  आहेत,  ज्यांनी कृत्रिम कान शस्त्रक्रिया केल्या, ज्यांना  हजारो रुग्णांना श्रवणशक्तीची देणगी दिल्याचे श्रेय दिले जाते.अनेक दशकांच्या प्रॅक्टिसमध्ये, त्यांनी विविध राष्ट्रीय आणि आंतरराष्ट्रीय परिषदा, व्याख्याने आणि कार्यशाळांमध्ये भाग घेतला आहे आणि सायनसस्कोपी, कॉक्लिया इम्प्लांट आणि लेसरवरील त्यांचे ज्ञान सतत अपडेट केले आहे. यामुळे त्यांना ऑस्ट्रेलिया, ऑस्ट्रिया, फ्रान्स आणि अमेरिका सारख्या देशांमधून नवीन, चांगले, तांत्रिकदृष्ट्या प्रगत आणि अधिक प्रभावी कॉक्लियर इम्प्लांट वापरून जटिल शस्त्रक्रिया करण्यास सक्षम केले आहे. अमेरिकन ऑटोलॉजिकल सोसायटीच्या पहिल्या भारतीय फेलो होण्याचा मान देखील त्यांना मिळाला आहे.

ऑगस्ट २०१४ मध्ये सिंगापूर येथे, मुंबईतील जसलोक रुग्णालयातर्फे, डॉ. सँड्रा देसा सूझा यांनी कॉक्लियर इम्प्लांटेशनवर आंतरराष्ट्रीय परिसंवाद आयोजित केला होता, ज्यामध्ये या क्षेत्रात काम करणाऱ्या अनेक नामांकित डॉक्टरांनी व्याख्याने दिली. या कार्यक्रमाचे मुख्य आकर्षण म्हणजे कॉक्लियर इम्प्लांटेशनचे थेट शस्त्रक्रियात्मक प्रात्यक्षिक. कर्णबधिर मुले आणि प्रौढ ज्यांना श्रवणयंत्रांचा फायदा घेता येत नाही त्यांना परिसंवादात इम्प्लांट प्रदान केले गेले. दोन दिवसांच्या या कार्यक्रमात, कॉक्लियर इम्प्लांटेशनच्या क्षेत्रातील विविध विषयांवर प्रख्यात डॉक्टरांनी व्याख्यानांची मालिका दिली. या मालिकेला पाठिंबा देण्यासाठी, रुग्णालयाने डॉ. जॅक मॅग्नन यांच्याकडून थेट शस्त्रक्रिया प्रात्यक्षिक आयोजित केले होते, ज्यामध्ये कार्यक्रमाच्या दुसऱ्या दिवशी चेहऱ्यावरील नसा आणि चेहऱ्यावरील रिसेस दाखवण्यात आले. ज्या रुग्णावर शस्त्रक्रिया करण्यात आली, त्यांचे पोस्टरियर टायम्पॅनोटॉमी आणि कोक्लिओस्टोमी करण्यात आली आणि त्यांनी हे उपकरण सादर केले.

डॉ. डिलन डिसूझा यांनी रिद्धी बागडकर या रुग्णावर इन्व्हर्टेड व्हेरिया तंत्राचा वापर करून आणि चेहऱ्यावरील नसा उघड न करता कोक्लिओस्टोमीचा वापर करून शस्त्रक्रिया केली आणि डॉ. जेएम हंस यांनी मिनिमलली इनवेसिव्ह व्हेरिया तंत्राचा वापर करून श्री. जाफिन शेखवर शस्त्रक्रिया केली.डॉ. सँड्रा देसा सूझा यांनी इम्प्लांटसाठी निधी, शस्त्रक्रियेचा खर्च आणि हॉस्पिटलायझेशनचा खर्च यांची व्यवस्था केली. शस्त्रक्रियेनंतर सर्व रुग्ण बरे झाले आहेत.

डॉ. सँड्रा देसा सूझा इंटरनॅशनल टिनिटस जर्नलच्या संपादकीय मंडळावर आहेत आणि त्यांनी ४० हून अधिक शोधनिबंध आणि लेख प्रकाशित केले आहेत. दोन पुस्तिका लिहिल्या आहेत आणि ‘मॉडर्न कॉन्सेप्ट ऑफ न्यूरोटोलॉजी’ नावाच्या पाठ्यपुस्तकाच्या सह-लेखिका आणि प्रकाशक आहेत.

त्यांना देश-विदेशातून अनेक पुरस्कार मिळाले असून काही उल्लेखनीय पुढीलप्रमाणे :
इएनटी क्षेत्रातील विजयश्री पुरस्कार, भारत उत्कृष्टता पुरस्कार, मिलेनियम अचिव्हर पुरस्कार, यूडब्ल्यूए लाइफटाइम अचिव्हमेंट पुरस्कार, अमेरिकन बायोग्राफिकल इन्स्टिट्यूटद्वारे २००२ च्या महिला आंतरराष्ट्रीय शास्त्रज्ञ पुरस्कार, २००४ च्या जगातील आघाडीचे बौद्धिक पुरस्कार, २००५ च्या जगातील आघाडीचे शास्त्रज्ञ पुरस्कार, २०११ मध्ये भारतात प्रतिनिधित्व करणाऱ्या महिला.

खालील पुस्तकांमध्ये सूचीबद्ध केलेल्या कामगिरी :

– Twentieth Century Admirable Achievers Distinguished Who’s Who

– Indo Arab Who’s Who.

– Asian/American Who’s Who.

– Reference Asias. Asia Who’s Who of Men and Women of Achievement.

– Asia/Pacific Who’s Wh

– Biographic Today.
–  Indo Asian Who’s Who.
–  Eminent personalities of 20th century.
– Limca Books of records.

– Prominent personalities of 20th century India
आपण गूगल केलेत तर आपल्याला शेकडो रूग्णांची कृतज्ञता वाचावयास मिळेल.

असामान्य अशा डॉ. सँड्रा देसा सूझा यांना भारत सरकारने २०२० मध्ये पदमश्री पुरस्कार देऊन गौरविले. आज, वयाच्या ८२ व्या वर्षीही जसलोक हॉस्पिटल, स्वतःचे हॉस्पिटल येथे रुग्णसेवा देत कार्यरत असलेल्या डॉ. सँड्रा देसा सूझा यांना मनाचा मुजरा !

— लेखन : नीला बर्वे. सिंगापूर
— संपादन : देवेंद्र भुजबळ.
— निर्माती : सौ अलका भुजबळ. ☎️ 9869484800