अवयवदान जनजागृतीचा मेरुमणी

“दि फेडरेशन ऑफ ऑर्गन अँड बॉडी डोनेशन” या संस्थेचा आज, 17 मे रोजी वर्धापन दिन आहे. त्यानिमित्ताने संस्थेच्या वाटचालीसंबंधीचा हा विशेष लेख ……….
– संपादक

अवयवदानाच्या क्षेत्रात कार्य करायचे ठरवल्यानंतर मी माझ्यापरीने अभ्यास करून व्याख्याने व स्थानिक कार्यक्रम यामधून लोकांपुढे जाऊन हा नवीन विषय त्यांच्यापुढे मांडण्याचा प्रयत्न करत होतो. परंतु नंतर लक्षात आले की या बाबतीत जनजागृती करायची असेल तर स्थानिक स्तरावरील तोटके प्रयत्न उपयोगाचे नाहीत. या विषयाला व्यापक प्रमाणावर जनजागृतीची आवश्यकता आहे. जास्तीत जास्त लोकांपर्यंत हा विषय पोहोचवणे आवश्यक आहे. त्यामुळे पदयात्रा या संकल्पनेचा उगम माझ्या मनात झाला. त्यादृष्टीने मी प्रयत्न सुरू केले.

त्याचवेळी फेडरेशन बॉडी डोनेशन, मुंबई या संस्थेचे संस्थापक श्री पुरुषोत्तम पवार यांच्याशी माझा परिचय झाला. २०१५ मध्ये जे जे हॉस्पिटल या ठिकाणी अवयवदान क्षेत्रात कार्य करणाऱ्या कार्यकर्त्यांची एक सभा आयोजित करण्यात आली होती. या सभेमध्ये चर्चा करत असताना हे लक्षात आले की अनेक जण त्यांच्या त्यांच्या मर्यादित क्षेत्रात समाज जागृतीचे काम करत आहेत‌. परंतु व्यापक प्रमाणात राज्यभर समाज जागृतीचा रेटा लावून कार्य करायचे असल्यास त्यासाठी सर्वांनी एकत्र येणे आवश्यक आहे. त्यातून श्री पुरुषोत्तम पवार यांनी, आपण सर्वांनी एकत्र येऊन राज्यस्तरीय संस्था स्थापन करावी असा प्रस्ताव मांडला. सर्वांनी त्याला संमती दिल्यानंतर त्यांनी पुढील कार्यवाही सुरू केली आणि त्यातूनच फेडरेशन ऑफ ऑर्गन अँड बॉडी डोनेशन या संस्थेचा उदय झाला. १७ मे २०१७ रोजी संस्था नोंदणी कृत झाली.

राज्यभर अवयवदान प्रबोधनाचा प्रकल्प डोक्यात ठेवून कार्य करण्याची माझी इच्छा होती आणि ती फलद्रूप होण्यासारखी संस्था समोर होती‌. त्यामुळे मी त्वरित फेडरेशन ऑफ ऑर्गन ॲन्ड बॉडी डोनेशन या संस्थेत सहभागी होऊन या आमच्या संस्थेमार्फत आणि संस्थेतील काही सहकाऱ्यांच्या बरोबर २०१६ ते २०२० या काळात एकूण चार पदयात्रा यशस्वीरीत्या पूर्ण केल्या. या चार पदयात्रांमधून एकूण ३७५० किलोमीटर अंतर पायी चालत जाऊन, आम्ही एकूण ५६० सादरीकरणातून पन्नास हजार पेक्षा जास्त लोकांपर्यंत हा विषय पोहोचवू शकलो. महाराष्ट्रातील जवळजवळ सर्व जिल्हे पायाखालून घातले. या सर्वांचा अनुभव मिश्र स्वरूपाचा असला तरी एकूण अनुभव उत्साहजनक होता हे नक्की.

फेडरेशन मध्ये सहभागी झाल्यामुळे मी माझ्या मनाप्रमाणे काही करू शकलो याचं समाधान आहेच. पण नंतर सत्तरी पार केली. हळू हळू डोळे आणि कान सहकार्य करण्यासाठी कुरकुर करू लागले. प्रकृती चांगली असली तरी पदयात्रेचा मार्ग कितपत चालू ठेवता येईल याबाबत साशंक होतोच. तरीही कार्य चालू राहिले पाहिजे. यानंतर आता रथयात्रेच्या माध्यमातून गाडीने जाऊन विविध ठिकाणी समाज प्रबोधन करण्याचे कार्य चालू ठेवले आहे.
फेडरेशन मार्फत यावर्षी जानेवारी मध्ये अशी एक रथयात्रा महाराष्ट्राच्या आदिवासी ग्रामीण भागात धुळे, नंदुरबार आणि जळगाव जिल्ह्यात यशस्वीपणे आयोजित करण्यात आली.
पण तरीही हे प्रयत्न सुद्धा खूपच तोटके आहेत याची नम्र जाणीव आम्हाला या पदयात्रांनी नक्कीच करून दिली आहे.

अवयवदान प्रबोधनाच्या कार्यासाठी अनेक कार्यकर्ते निर्माण झाले पाहिजेत. तरुणांमध्ये मोठ्या प्रमाणावर जागृती निर्माण होऊन ते मोठ्या संख्येने सहभागी झाले पाहिजेत. आता यासाठीही कार्य करायचे आहे. त्यासाठी या विषयाचे प्रशिक्षण देणे आवश्यक आहे. या विषयाचे प्रबोधक व कार्यकर्ते निर्माण करणे आवश्यक आहे. त्यासाठी विविध स्थानिक स्तरावरील संस्थांमार्फत प्रशिक्षण कार्यक्रमांचे आयोजन करून या क्षेत्रातील कार्यकर्त्यांची संख्या आणि ज्ञान याची वृद्धी करणे आवश्यक आहे. आम्ही फेडरेशन ऑफ ऑर्गन ॲन्ड बॉडी डोनेशन या संस्थेतर्फे व केंद्र सरकारच्या अधिपत्याखालील रोटो-सोटो च्या सहकार्याने विविध प्रशिक्षण कार्यक्रम व या विषयावरील प्रबोधनपर साहित्य प्रकाशित करणे असे उपक्रम आयोजित करीत आहोत. त्यासाठी योग्य ते प्रशिक्षण कार्यक्रमांचे प्रारूप तयार केले गेले आहे. अशा तऱ्हेच्या आठ प्रशिक्षण कार्यशाळा आम्ही यशस्वीपणे केल्या आहेत.

आतापर्यंत फेडरेशनचा विस्तार महाराष्ट्रभर झालेला आहेच परंतु त्याला संस्था विस्ताराचे स्वरूप देण्यासाठी विविध जिल्ह्यांमध्ये जिल्हा समन्वयकांची नेमणूक करून त्या त्या जिल्ह्यात कार्यकर्त्यांना प्रशिक्षित करीत आहोत. आत्तापर्यंत एकंदर बारा जिल्हा शाखा कार्यरत झाल्या आहेत आणि १९ जिल्हा शाखांचे जाळे तयार करण्याची प्रक्रिया चालू आहे.

कोरोनाच्या प्रकोपामुळे व परिस्थितीमुळे एक धडा सर्वांनी शिकणे आवश्यक आहे. कोरोना काळात इतक्या प्रचंड प्रमाणामध्ये सरकार, सर्व सरकारी यंत्रणा, सर्व मोठे उद्योग व्यवसाय, सर्व स्वयंसेवी संस्था, सर्व प्रसार माध्यमे आणि सर्व सोशल मीडिया या सर्वांमार्फत कोरोना, कोरोना आणि फक्त कोरोना, हाच विषय आणि त्याबाबतची माहिती आणि जागृती याचे सतत प्रयत्न दोन वर्षे चालू होते. त्याच्या कायदेशीर अंमलबजावणीसाठी सर्व कायदा आणि सुव्यवस्था यंत्रणा तसेच आरोग्य यंत्रणा कार्यरत होत्या आणि तेही २४ तास. पण एवढे असूनही असे दिसून आले की लोकांमध्ये जागृती समाधानकारक होत नाही.

आपण बातम्यांमध्ये रोज पाहतच होतो की एवढी प्रचंड जागृती मोहीम चालू असून सुद्धा स्वतःला सुशिक्षित (?) म्हणवणारे परंतु खरे सुशिक्षण नसलेले फक्त विद्याविभूषित असे पांढरपेशे व मध्यमवर्गीय हे सुद्धा या सर्व जागृती मोहिमेपासून फारसा चांगला धडा शिकताना दिसत नव्हते. मग अशिक्षित व हातावरचे पोट असणारे यांची काय स्थिती असेल ही कल्पनाच करावी. त्याचप्रमाणे सांपत्तिक उच्च स्थितीमध्ये असणारे किंवा राजकारणी आमदार, खासदार, नगरसेवक, महापौर, नगराध्यक्ष अशांसारख्या काही व्यक्तीसुद्धा स्वतःच्या संबंधित अथवा वैयक्तिक समारंभाचे आयोजन व नियोजन करताना आणि त्यात सहभाग घेताना दिसत. अशा वेळेला सरकारी यंत्रणांचीही पंचाईत होत असे. त्यांना यावर काय कारवाई करावी हेच समजेनासे होई. धरलं तर चावतंय आणि सोडलं तर पळतंय अशी त्यांची बिकट अवस्था होऊन जाई. यावरून समाजाला जागृत करणे हे किती प्रचंड अवघड आहे हे लक्षात येते.

पदयात्रेच्या निमित्ताने बऱ्याच वेळा हे लक्षात आले आहे की महाविद्यालयात किंवा शाळेमध्ये शिकणारे विद्यार्थी यांच्यामध्ये सुद्धा बर्‍यापैकी जागृती होऊ शकेल असे दिसते आहे. त्यामुळे एकंदरीत अवयवदानाच्या विषयासंबंधी जनजागृति व्हावयाची असेल तर किमान दोन-तीन पिढ्यांमध्ये तरी सातत्याने हे कार्य चालू असले पाहिजे. जेव्हा तरुण या कार्यात कार्यरत असताना, सामील होताना दिसतात तेव्हा पुढील पिढीत काहीतरी आशादायी घडेल अशा समजुतीला बळ मिळते. म्हणूनच तरुण आणि विद्यार्थी वर्ग यांच्यावर लक्ष केंद्रित करणे आवश्यक आहे. त्यादृष्टीने शाळा-महाविद्यालयांमध्ये विविध प्रबोधनपर कार्यक्रमाचे आयोजन करणे उपयोगी ठरेल. त्यामध्ये भाग घेणारे तरी निश्चित या विषयाचा अभ्यास करतातच. बऱ्याच वेळेला आम्ही असे पाहिले आहे की शालेय विद्यार्थी जेंव्हा स्पर्धेमध्ये भाग घेत असतात तेव्हा त्या विषयाच्या अभ्यासामध्ये त्यांचे आई वडील सुद्धा सामील झालेले असतात. त्यामुळे शालेय विद्यार्थ्यांच्या स्पर्धांमधून संपूर्ण कुटुंब या विषयाच्या अभ्यासाकडे वळवता येईल.

तरुणांना या विषयाच्या अभ्यासाकडे वळवण्यासाठी या विषयासंबंधीच्या स्पर्धा काही संस्थांनी आयोजित केल्या होत्या. त्या मधूनही आजचे तरुण या स्पर्धेच्या निमित्ताने या विषयाचा अभ्यास करून त्याचे चांगल्या प्रकारे सादरीकरण करू शकतात हे लक्षात येते. आजकालच्या तरुणांना या विषयाचे योग्य प्रकारे प्रशिक्षण देऊन चांगल्या प्रकारे समाजामध्ये या विषयाचे प्रबोधन करता येऊ शकेल याबाबत शंका नाही. त्यामुळे प्रशिक्षणाच्या माध्यमातून तरुण कार्यकर्ते तयार करणे हे उद्दिष्ट ठेवणे गरजेचे आहे. या गरजेपोटी फेडरेशनचे पुढचे पाऊल हे प्रशिक्षणाच्या माध्यमातून कार्यकर्त्यांच्या प्रशिक्षणाचे व अभ्यासपूर्ण जागृतीचे असल्यामुळें अवयवदानाच्या क्षेत्रात मोठ्या प्रमाणावर जागृती घडवून आणता येईल असा विश्र्वास वाटतो.

जनजागृती ज्या समाजपरिवर्तनासाठी करावयाची आहे त्याची दिशा काय असली पाहिजे हे प्रथम ठरवायचे आहे. तरुणांच्या डोळ्यात असलेली भविष्याची स्वप्ने जाणून घ्यायची आहेत. ती स्वप्नं साकार करण्यासाठी आकाशाला गवसणी घालणाऱ्या त्यांच्या मनात कार्याचं पाखरू हळू हळू फडफडवलं पाहिजे. आकाशी भरारी मारणाऱ्या त्यांच्या मनाबरोबर त्यांच्या पायांना जमिनीशी व समाजाशी असलेलं नातं घट्ट करायला शिकवलं पाहिजे.

जमिनीवर रोवून पाय,
आभाळ धरता आलं पाहिजे ।।
उंच होता आलं पाहिजे,
आभाळ खाली आणलं पाहिजे ll
मनात जिद्द धरली पाहिजे ll१।।

कोणत्याही कार्यासाठी ही जिद्द निर्माण व्हायला हवी. त्या जिद्दीसाठी प्रयत्नशील राहण्याची जाणीव निर्माण केली पाहिजे. या जाणिवेतूनच समाजासाठी कार्य करणारी मने तयार होतील. त्यांचे कडूनच परिवर्तनाला दिशा मिळेल. परिवर्तनाची ही दिशा देण्यासाठी मग इतर समाज घटकांनीही आपापले योगदान देणे आवश्यक आहे.
ज्यांच्याकडे वय नाही पण वेळ आहे, संचार नाही पण विचार आहे, कष्ट होत नाहीत पण दृष्टी आहे. आचारांची तळमळ आहे, कार्याची कळकळ आहे आणि दुसऱ्याला समजून घेऊन विचार मांडता येतील अशा कार्याची जळजळ मनामध्ये धगधगत आहे असे काही ज्येष्ठ आमच्याबरोबर आहेत. त्यांची संख्या वाढली पाहिजे. तरूणांचं भले बापाशी पटत नसेल पण आजोबांशी गट्टी जमते. असे तरुणांशी गट्टी जमवणा-या आजोबांच्याही आम्ही शोधात आहोत. त्यांनाही प्रशिक्षण देऊन कार्यरत करण्याच्या प्रयत्नात आहोत.

कार्याची व्याप्ती खूप मोठी आहे. परंतु दिशा निश्र्चित असेल व योग्य साथ असेल तर व्याप्ती वाढवता येते. भरकटलेल्या दिशांना योग्य मार्ग मिळू शकत नाही आणि म्हणूनच निश्‍चित दिशा ठरवून पावले टाकल्यास समाजपरिवर्तन हळूहळू का होईना पण नक्की होऊ शकते.हा मोठमोठ्या समाजसुधारकांनी दिलेला मंत्र आहे. त्यांच्या चरित्रांमधून आणि कृती मधून त्यांनी समाजाला हा मंत्र दिला आहे. पण तो मंत्र समजून घेण्याची पात्रता आणि इच्छा किती जणांच्यात असते हाच प्रश्न आहे. स्वत:चं जीवन जगून झाल्यानंतर तरी, स्वार्थापलिकडे जाऊन विचार करण्याची तयारी किती जणांमध्ये असते ? समाज परिवर्तनाची क्रिया सातत्याने चालू राहणे आवश्यक असते. पिढ्यानपिढ्या मधून ती झिरपत जाणे आवश्यक असते आणि मग अनेक पिढयांनंतर जेव्हा मागे वळून पाहतो तेव्हा निश्चितच या परिवर्तनाचा अभिमान वाटू शकतो. अवयवदानाच्या क्षेत्रात आपल्यालाही पिढ्यानपिढ्या चालू राहील असे कार्य उभे करायचे आहे. तरूणांना घडवण्यासाठी ज्येष्ठांची फळी उभी करायची आहे.

चौथी पदयात्रा सुरू होण्यापूर्वी मी सर्दी खोकल्याने बेजार होतो. घरचे काळजीतच होते. परंतु पदयात्रेच्या सुरुवातीपासून पदयात्रा संपेपर्यंत किंबहुना परत येईपर्यंत एकदासुद्धा खोकला आला नाही. सर्दीने त्रास दिला नाही. म्हणजेच आपण जर खरोखरच ध्येयवादी कामाने पछाडलेले असू तर शरीरही त्याला साथ देते. म्हणून उतारवयामध्ये सतत कार्यरत असावं, कार्याने पछाडलं गेल्यास उत्तमच. गरजा कमीतकमी ठेवाव्यात परिस्थितीशी आणि माणसांशी जुळवून घेता आलं पाहिजे. हे सर्व धडे नुसते शिकलो नाही तर आयुष्यात अंगीकारायला ही शिकलो. हा पदयात्रेने मला वैयक्तिक झालेला सगळ्यात मोठा फायदा आहे. ज्या गोष्टी आपल्या आवडीच्या असतात त्या करण्यात आनंद असतो. करण्यापासून त्रास आणि श्रम वाटत नाहीत आणि शरीरही साथ देतं. हा धडा जर प्रत्येकाला समजावून सांगून लागू करायचं ठरवलं तर, ज्येष्ठांकडून खूप मोठं समाजकार्य होऊ शकेल. त्यासाठी विविध उपक्रमांमधून सतत प्रयत्नशील राहणे आवश्यक आहे. करूया काही प्रयत्न, करून बघूया.

बघूया ना ? देणार साथ ?
आमच्या महासंघ म्हणजेच फेडरेशनच्या १७ मे रोजीच्या वर्धापन दिनापासून नवीन अभियानाच्या तयारीला लागूया !

संपर्कासाठी :
अवयवदान देहदान महासंघ-
(फेडरेशन ऑफ ऑर्गन अँड बॉडी डोनेशन)
ई-मेल : organdonationfed@gmail.com

— लेखन : सुनील देशपांडे.
उपाध्यक्ष, ‘फेडरेशन ऑफ ऑर्गन अँड बॉडी डोनेशन’
— संपादन : देवेंद्र भुजबळ. ☎️ 9869484800