आठवणीतील कमल

सुप्रसिद्ध अक्षर कलाकार कमल शेडगे यांच्या आठवणी सांगताहेत, त्यांचे बंधू,कवी, दूरदर्शनचे निवृत्त निर्माते श्री दीपक शेडगे. श्री दीपक शेडगे यांच्याकडून पुढेही आपल्याला सकस साहित्य वाचायला मिळेल, अशी अपेक्षा करू या. श्री दीपक शेडगे यांचे न्यूज स्टोरी टुडे परिवारात स्वागत आहे…..

सिंधुदुर्ग जिह्यामधील मालवण तालुक्यातील हडी हे आमच्या शेडगे कुटुंबियांचं मूळ गाव. तसं हडी हे गाव निसर्गरम्य आणि कलावंताचं गाव म्हणून ओळखलं जातं. सुप्रसिध्द चित्रकार पद्मश्री एम. आर. आचरेकर, सोहराब मोदीचे कलादिग्दर्शक व शिल्पकार मनोहर शेडगे, मोहन शेडगे, रमण शेडगे, कमलचे वडील जयंत शेडगे, नाटककार मामा वरेरकर इत्यादी नामवंत कलावंतांच्या कलेचा वारसा जपणाऱया या गावाचं नाव कमलने आपल्या कमलाक्षरांनी कलेच्या इतिहासात अजरामर केलं आहे.

माझं लहानपण व बीए पर्यंतचं शिक्षण हडी गावातच झाल्यामुळे व कमल पहिल्यापासूनच मुंबईत असल्यामुळे कमलच्या नावाचा दबदबा व त्याच्या अक्षरकलेचा प्रभाव मी माझ्या लहानपणापासूनच अनुभवला आहे. जयंतकाका म्हणजेच कमलचे वडील जेव्हा कधी गावी यायचे तेव्हा लहानपणी मी माझ्या वडिलांबरोबर त्यांना भेटायचो आणि त्यांच्याशी गप्पा करण्याचा योग यायचा. हडीमधील मार्गेश्वरच्या पारावर बसून मुंबईतील गमती-जमती सांगताना कमलविषयी ते आवर्जून बोलायचे. (गावातील त्या मार्गेश्वरावर कमलची अपार श्रध्दा होती.) लहानपणापासूनच कमलला अक्षर लेखनाची कशी आवड निर्माण झाली आणि आपल्या स्वत:च्या जयंत आर्ट कंपनीतल्या कामात आपल्याला कमलची कशी मदत होते हे सांगताना त्यांची छाती अभिमानाने भरुन यायची हे मी लहानपणापासूनच अनुभवल्यामुळे कमलला भेटण्याची उत्सुकता मी गावात असल्यापासूनच निर्माण झाली होती.

पुढे मी मालवणला स.का. पाटील महाविद्यालयात असताना महाराष्ट्र टाईम्स आणि लोकसत्ता इत्यादी वर्तमानपत्रातील नाटकांच्या जाहिरातीच्या पानावरील कमलने केलेल्या कलात्मक व आकर्षक नाटकांच्या अनेक जाहिराती पाहून प्रभावित व्हायचो. कॉलेजमधील प्राचार्य आणि जावडेकर सर हे नाटय़वेडे असल्यामुळे खूपदा त्यांच्या बोलण्यातूनही कमलच्या अक्षर लेखनाविषयी कौतुकोद्वार ऐकायला मिळायचे. मालवणच्या जिजाई नाटय़मंदिरात नाटक पहायला गेल्यानंतर पडदा उघडण्यापूर्वी पात्र परिचया बरोबर “डिझाईन्स आणि अक्षर लेखन – कमल शेडगे” अशी अनाउन्समेंट व्हायची तेव्हा ती ऐकून मन अभिमानाने भरुन यायचं.

दुसऱया दिवशी मालवणमध्ये फिरताना कुणी विचारल्यावर किंवा कॉलेजमध्ये सरांनी वा मित्रांनी “कमल शेडगे तुमचे कोण ?” असा प्रश्न विचारल्यावर कॉलर ताठ करुन “भाऊ” म्हणून उत्तर देताना आनंद द्विगुणित व्हायचा. सुप्रसिध्द नाटय़निर्माते मोहन तोंडवळकर हे माझे मामेभाऊ. कलावैभवची अनेक नाटके मालवणला जिजाई नाटय़ मंदिरात व्हायची तेव्हा मोहनकाका माझी नाटकातील कलावंतांशी “कमलचा भाऊ” म्हणून ओळख करुन द्यायचे तेव्हा तर मी आनंदाने मोहरुन जायचो.

पुढे कॉलेज संपल्यानंतर मी मुंबईला आलो तेव्हा कमल चिंचपोकळीला रहायचा आणि टाईम्स ऑफ इंडियात आर्ट डिपार्टमेंटमध्ये काम करत होता. महाराष्ट्र टाईम्सचे संपादक गोविंद तळवळकर असताना दिनकर गांगल व भालचंद्र वैद्य रविवार पुरव़णीचे काम पहायचे. त्या पुरवणीची सजावट कमल करीत असे. मी तेव्हा महाराष्ट्र टाईम्समध्ये पुस्तक परिक्षणे आणि सांस्कृतिक मुंबई या सदरात लेखन करायचो. त्यानिमित्त महाराष्ट्र टाईम्समध्ये गेल्यावर अधूनमधून कमलची भेट होऊ लागली. टाईम्सच्या कॅन्टीनमध्ये खुपदा आम्ही एकत्र जेवायचो, तेव्हा गावाकडील गप्पा व्हायच्या. महाराष्ट्र टाईम्समध्येही त्याच्या कामाचा किती दबदबा होता हे अनुभवता आलं. कोणत्याही पुस्तकाचं मुखपृष्ठ करताना त्या पुस्तकातील आशय आणि त्या लेखकाची अभिव्यक्तीची शैली कमल पहिल्या प्रथम समजून घ्यायचा आणि प्रत्येक मुखपृष्ठासाठी नव्याने आणि समर्पक असे काय करता येईल याचा विचार करायचा.

सन 1980-81 ची गोष्ट. पुण्याच्या निळकंठ प्रकाशनकडे साहित्य संस्कृती मंडळाकडून माझा “स्पर्श” हा काव्य संग्रह छपाई करण्यासाठी पाठविण्यात आला होता. काव्यसंग्रहावरील माझं नाव पाहिल्यानंतर निळकंठ प्रकाशनचे सर्वेसर्वा श्री. प्रकाश दामोदर रानडे यांनी मला फोन केला आणि कमल शेडगे आपले नातेवाईक आहेत का ? अशी विचारणा केली. मी त्यांना सविस्तर सांगितल्यानंतर त्यांनी मला स्पर्शचं मुखपृष्ठ कमल शेडगेंकडूनच करुन घ्या व मला पुण्याला पाठवा असा आग्रह धरला. नंतर पुस्तक परिक्षणासाठी भालचंद्र वैद्यांकडून पुस्तके आणण्यासाठी जेव्हा मी महाराष्ट्र टाईम्समध्ये गेलो तेव्हा कमलची भेट घेतली आणि स्पर्शचं मुखपृष्ठ तूच करावं अशी निळकंठ प्रकाशनच्या प्रकाश रानडे यांची इच्छा आहे हे मी त्याला सांगितलं. त्यावर कमलने मला माझ्या कवितांचं स्वरुप काय आहे हे जाणून घेण्यासाठी काव्यसंग्रहाचं हस्तलिखित आणायला सांगितलं.

दुसऱयाच दिवशी स्पर्शचं हस्तलिखित घेवून कमलला भेटायला महाराष्ट्र टाईम्समध्ये गेलो. तो दिवस महाराष्ट्र टाईम्सच्या रविवार पुरवणीच्या पानांची सजावट पूर्ण करुन देण्याचा होता. त्यामुळे त्याने मला “थोडा वेळ इथंच थांब. मी माझं काम आटोपून येतो” असं सांगितलं – आणि तो आपल्या कॅबीनमध्ये सहकाऱयांसोबत कामात मग्न झाला – चक्क एक दिड तासानंतर तो परत आला. तेव्हा दुपारी जेवणाची वेळ कधीच निघून गेली होती – तो म्हणाला “दीपक हे असंच असतं. इथल्या वर्तमानपत्रातील नोकरीचं. कामाची डेडलाईन इथं कधीच चुकवता येत नाही आणि त्यामुळे आमच्या दुपारच्या जेवणाच्या वेळाही खूपदा चुकतात. सॉरी तुला खूप वेळ बसावं लागलं.” कमलचा चेहरा मी निरखून पाहिला. मला बसायला सांगून जाताना तो टेन्शनमध्ये असल्याचं मला जाणवलं होतं. पण तो परत आला तेव्हा मात्र त्याच्या चेहऱयावरचं टेन्शन पूर्ण निघून गेलं होतं आणि काम मनासारखं झाल्याचा आनंद त्याच्या डोळ्यातून ओसंडून वाहताना मला दिसला.

काही माणसं कामाच्या भारामुळे थकून जातात पण कमलच्या बाबतीत मात्र त्यावेळी वेगळाच अनुभव आला. कलाकृती पूर्ण झाल्यावर खऱया कलावंताचा चेहरा फुलून जातो. याचा प्रत्यक्ष अनुभव मला त्यावेळी कमलचा तृप्त चेहरा पाहिल्यानंतर आला. नंतर आम्ही दोघांनी चहा घेतला. चहा घेता घेता तो मला सांगत होता “मी इथं ऑफिसच्या वेळेत कोणतंही बाहेरचं काम घेऊन येणाऱयाला बोलावत नाही. टाईम्स ऑफ इंडियाची पॉलिसीही तशीच आहे. शिवाय मलाही आवडत नाही. तू पुस्तक परिक्षणासाठी पुस्तके घेण्याकरिता गांगल – वैद्यांकडे येतोस म्हणून मी तुला भेटतो. नाहीतर ते शक्य नव्हतं. आपण जिथं नोकरी करतो तिथं ती प्रामाणिकपणे केली पाहिजे.” हाती घेतलेल्या कामात झोकून देण्याचा व ते प्रामाणिकपणे पार पाडण्याचा कमलचा स्वभाव मला त्यावेळी प्रथमच कळला आणि पुढे जेव्हा जेव्हा त्याला भेटलो तेव्हा तेव्हा तो मला अगदी तसाच जाणवला. अगदी शेवटपर्यंत.

“मुखपृष्ठ कसं असावं असं तुला वाटतं ?” माझ्या हातातील काव्यसंग्रहाचं हस्तलिखित आपल्या हातात घेता घेता त्याने मला प्रश्न केला. “इतर काव्यसंग्रहाच्या मुखपृष्ठापेक्षा वेगळं असावं असं मला वाटतं” मी उत्तरलो त्यावर तो काहीही बोलला नाही. हातातील हस्तलिखित लक्षपूर्वक चाळलं आणि म्हणाला “पुढच्या आठवडय़ात येशील तेव्हा तुला आवडलेल्या दोन कविता मला आणून दे. तो पर्यंत मी हस्तलिखितातील सर्व कविता वाचतो.” माझी उत्सुकता वाढली आणि कमल स्पर्शचं मुखपृष्ठ कशाप्रकारे करेल ? याची कल्पना करीतच मी टाईम्समधून बाहेर पडलो.

त्यानंतर मी मला आवडलेल्या दोन कविता कमलकडे घेऊन गेलो आणि त्याच्या समोर त्याच्या टेबलावर ठेवल्या. तो माझ्याकडे पाहून मनसोक्त हसला आणि आपल्या ड्रॉवरमधून स्पर्शचं केलेलं मुखपृष्ठ माझ्या समोर ठेवलं. मी आश्चर्यचकितच झालो. मला आवडलेल्या ज्या दोन कविता मी घेऊन गेलो होतो त्याच कविता कमलने मुखपृष्ठासाठी निवडल्या होत्या. पुस्तकाच्या लेखकाची आणि पुस्तकाचं मुखपृष्ठ करणाऱया चित्रकाराची वेव्हलेंथ जुळली की त्यातून समर्पक व कलात्मक मुखपृष्ठाची निर्मिती कशी होते याची प्रचिती मला प्रत्यक्ष त्या क्षणी अनुभवता आली आणि मी सर्वांगाने थरारुन व मोहरुन गेलो. अप्रतिम… माझ्या तोंडातून माझ्याही नकळत शब्द बाहेर पडले आणि कमल हास्यमुद्रेने हस्तांदोलन करुन काहीही न बोलता कामासाठी आर्ट डिपार्टमेंटमध्ये निघून गेला.

मी स्पर्शचं मुखपृष्ठ पुन्हा पुन्हा निरखून पहात होतो आणि पुन्हा पुन्हा आनंदाच्या लाटेवर आरुढ होत होतो. झाडाच्या बुंध्याचा उभा छेद घेतल्यावर दिसणारा मुखपृष्ठावरील पिवळसर लाकडी रंग. मुखपृष्ठाच्या खाली उजव्या कोपऱयात स्पर्श ही अक्षरं. ज्यातून अक्षरश: स्पर्शची जाणिव व्हावी आणि स्पर्श या अक्षरातून स्पर्श संवेदनांची अनुभूती वाचकाला प्राप्त व्हावी असं ते बोलकं आणि कलात्मक मुखपृष्ठ.

“आम्ही” ही जर्नालिस्टीक भाषा शैली आणि बातमीच्या आकृतीबंधातून अभिव्यक्त होणारी सामाजिक भान जपणारी कविता मुखपृष्ठावर उभ्या स्वरुपात आणि “रात्र” ही अगदी त्या उलट आशय व्यक्त करणारी आत्मचिंतनात्मक कविता आडव्या स्वरुपात. पाहणाऱयाला अंतर्मुख करणारं व नाविन्य देणारं पण तरीही सहज सोप्या पध्दतीने काव्यसंग्रहातील कवितांची अथांगता व वेगळेपणा जपणारं स्पर्शचं ते मुखपृष्ठ पाहिल्यावर निळकंठ प्रकाशनचे प्रकाश दामोदर रानडे खुष झाले. योगायोग असा कि मी जेव्हा पुण्याला सदाशिव पेठेतील निळकंठ प्रकाशनमध्ये गेलो होतो तेव्हा सुप्रसिध्द संगीतकार हृदयनाथ मंगेशकर रानडय़ांच्या कॅबिनमध्ये त्यांच्यासोबत बसले होते. तेही उद्गारले “लाजबाब !”

बोलता बोलता हृदयनाथ मंगेशकरानी कमलची पहिल्यांदा भेट झाली तेव्हाची एक आठवण सांगितली. ते सांगत होते, “एचएमव्ही या कंपनीत डिझाईन्स करण्यासाठी आम्ही एकदा कमलला बोलावलं होतं तेव्हा कमलला भेटण्याचा योग आला. आम्ही कमलची वाट पहात होतो. कमल या नावावरून आम्हाला वाटलं होतं की आता कुणीतरी स्त्री आपल्याला भेटायला येणार आहे म्हणून आम्ही स्वत:ला अपटूडेट करुन बसलो होतो. एवढय़ात आकर्षक फुलांचा रंगीत फुल शर्ट परिधान केलेला किरकोळ शरीर यष्टीचा एक तरुण तरतरीत मुलगा आमच्या समोर येऊन उभा राहीला आणि म्हणाला, “मी कमल शेडगे”. आम्ही एकमेकांकडे पाहून कितीतरी वेळ हसतच राहिलो. कमल नावाचा कुणीतरी तरुण मुलगा असेल हे तेव्हा आम्हाला स्वप्नातही वाटलं नव्हतं ! हा किस्सा सांगताना हृदयनाथ कमलला पहिल्या प्रथम जेव्हा एचएमव्हीत भेटले तेव्हा जसे हसले असतील तसेच ते मला तो किस्सा सांगताना हसत होते.

कमलची तीन-चार अक्षर प्रदर्शने पाहण्याची संधी मला लाभली. शिवसेना भवनमध्ये माननीय बाळासाहेब ठाकरे यांच्या हस्ते कमलच्या प्रदर्शनाचे उद्घाटन झाले तेव्हाचे एक आणि रविंद्र नाटय़ मंदिरमधील पु.ल. देशपांडे कला अकादमीच्या दालनात भरलेले दुसरे. प्रदर्शन आयोजित करण्यापूर्वीचे दोन-तीन महिने कमल अहोरात्र जी मेहनत घ्यायचा ती पाहिल्यानंतर मी थक्क व्हायचो. प्रदर्शनाचा हॉल अधिकाधिक कसा आकर्षक दिसेल आणि प्रत्येक अक्षरकृती किंवा चित्रकृती रसिक प्रेक्षकांस वेगवेगळ्या दिशेने कशी दिसेल याची तो खूपच काळजी घेत असे. प्रकाश योजना प्रत्येक कलाकृतीस साजेशीच असली पाहिजे यावर तो कटाक्षाने लक्ष ठेवायचा आणि प्रदर्शनाचा हॉल अधिक सुंदर कसा करता येईल त्यावर तो विशेष भर द्यायचा. नाटय़-सिनेसृष्टीतील मान्यवरांपासून तो सामाजिक, राजकिय, औद्योगिक व शैक्षणिक क्षेत्रातील सेलिब्रेटींच्या उपस्थितीने प्रदर्शनाचे चार दिवस गजबजून जायचे तेव्हा कमलचा प्रत्येक क्षेत्रातील सुप्रसिध्द मान्यवरांशी किती जवळचा संबंध होता आणि त्या व्यक्ती देखिल कमलच्या कलेवर किती प्रेम करायच्या याची प्रचिती त्याच्या प्रत्येक प्रदर्शनाच्या वेळी मला यायची.

मान्यवर हस्तींवरोबर ज्या अदबीने व अगत्यपूर्वक तो वागायचा तेवढय़ाच अदबीने व अगत्यपूर्वक तो प्रदर्शनास भेट देणाऱया सर्वसामान्याबरोबरही वागायचा. प्रदर्शन पाहण्यास येणाऱया कला विद्यालयातील विद्यार्थ्यांबरोबर तर तो खूपच रमायचा. त्यांच्या प्रत्येक शंका किंवा प्रश्नांना तो मनमोकळेपणाने आपल्या सहज शैलीत उत्तरे द्यायचा. प्रदर्शनाच्या हॉल मध्ये अभिप्रायासाठी ठेवलेली एक वही प्रत्येक वेळी अपुरी पडायची आणि दुसरी किंवा तिसरी वही सुध्दा भरुन निघण्याएवढा अभिप्रायांचा वर्षाव रसिक प्रेक्षकांकडून व्हायचा. सुप्रसिध्द साहित्यिक श्री. सुहास शिवरळकरांनी प्रदर्शनाच्या ठिकाणी ठेवलेल्या वहीत अभिप्राय लिहायचा टाळला. पण प्रदर्शनानंतर आवर्जून पत्र पाठवलं होतं. त्याची आज प्रकर्षाने आठवण होते. त्यानी लिहिलं होतं “तुमच्या हस्ताक्षराला चित्रगुप्ताचं वरदान लाभलं आहे. या दैवी वरदानाच्या संदर्भात तुम्ही मानवांचे अभिप्राय मागून त्याचं मूल्य कमी का करता?” खरचं कमलच्या अक्षर आणि चित्राकृतींचं प्रदर्शन पहाणे म्हणजे चित्रगुप्ताच्या दरबारातील खजिन्यात सापडणाऱया दैवी वरदानाची अनुभूती अनुभवायला मिळायची.

कमलच्या लेखनाचीही एक स्वतंत्र अशी वेगळीच शैली होती असं त्यानी लिहिलेल्या अनेक लेखातून जाणवतं. “ऐसी अक्षरे”, “कमलाक्षरं” आणि “अक्षर गाथा” या कमलच्या पुस्तकातूनही त्याची प्रचिती येते.

पोटाच्या आजारपणामुळे कमलला केईएम रुग्णालयात अॅडमिट केलं होतं आणि सुप्रसिध्द डॉ. रवी बापट यांनी कमलचे ऑपरेशन केलं होतं. त्या घटनेवर कमलने लिहिलेला लेख ज्यांनी वाचला त्या सर्वांना त्याच्या वेगळ्या लेखन शैलीचा प्रत्यय नक्कीच आला असेल.

कमलमधील कलावंत जपण्याऱया आणि आजारपणानंतर कमलच्या प्रकृतीची अहोरात्र काळजी घेणाऱया आमच्या वहिनी म्हणजे शेडगे घराण्याचं एक दुसरं वैभवच. कमल कित्येकांना पुस्तकांची मुखपृष्ठ व नाटकांच्या जाहिराती करुन द्यायचा पण आपल्या भिडस्त स्वभावामुळे तो त्यांच्याकडे बीलाची रक्कम स्वत:हून कधीच मागायचा नाही. सुप्रसिध्द चित्रपट निर्माते, दिग्दर्शक व अभिनेते महेश मांजरेकर सारखा माणूस जाहिरातीच्या आर्टवर्कचे बील देताना स्वत:ची सही केलेला कोरा करकरीत चेक द्यायचा आणि तु तुझ्या हाताने तुला वाटेल तेवढी रक्कम त्यावर लिही म्हणून सांगायचा याची आठवण वहिनी जशा अभिमानाने सांगतात तशा कमलच्या भिडस्त स्वभावामुळे कित्येकांनी कमलच्या कामाचे पैसे कसे बुडवले याचे किस्सेही हसत हसत सांगतात. कमल सारख्या कलेच्या विश्वात रमणाऱया, कधीही कोणत्याच गोष्टीचा हिशेब न ठेवणाऱया कलावंतास वहिनीसारखी व्यवहार कुशल पत्नी लाभली म्हणूनच त्याला घर, प्रपंचातही यशस्वी होता आलं.

घरी येणाऱया जाणाऱयांची नेहमीच वर्दळ असायची परंतु हसत मुखाने सर्वांचं स्वागत करुन पाहुण्यांचं आदरातिथ्य करण्याची वहिनींची सवय कलावंताच्या घराचं घरपण जपणारी असल्याचा प्रत्यय प्रत्येकाला यायचा. मी मुंबई दूरदर्शनमध्ये कार्यक्रम निर्माता म्हणून काम करताना कमलवर कार्यक्रम करण्याचा दोनदा योग आला. माझे सहकारी मित्र रविराज गंधे व मधुकर शिशुपाल यांना घेऊन मी कमलच्या घरी गेलो तेव्हा दोघांनाही याचा अनुभव आला. हे दोघेही कमल विषयी बोलताना आज देखिल आवर्जून ती आठवण सांगतात.

माझ्या स्पर्श काव्यसंग्रहाची दुसरी आवृत्ती काढायचं काही वर्षापूर्वी ठरलं होतं. स्पर्श मधील सर्व कविता त्याने स्वत: च्या हस्ताक्षरात लिहाव्यात असा माझा आग्रह असल्याचं मी त्याला सांगितलं होतं. कमलने काही दिवस त्यावर विचार केला. त्याला माझी कल्पना तेवढीशी योग्य वाटली नसेल किंवा त्याकडे तेवढा वेळही नसेल यामुळे म्हणा किंवा अन्य कोणत्या कारणामुळे म्हणा कविता स्वत:च्या हस्ताक्षरात लिहिण्याच्या माझ्या कल्पनेला त्याने फाटा दिला आणि एका दिवशी फोन करुन मला मुलुंडच्या घरी बोलावून घेवून आपली अफलातून आयडिया मला मला सांगितली. तो म्हणाला “तुझ्या काही कविता चार ते आठ ओळींच्या होत्या. तर काही बत्तीस ते चाळीस ओळीच्या होत्या. त्यामुळं प्रत्येक कविता एकेका पानात बसवणं शक्य नव्हतं. तेव्हा सर्व कविता माझ्या हस्ताक्षरात लिहिण्याची कल्पना बाद झाली.

काय करावं सुचत नव्हतं. आणि अचानक एके दिवशी डोक्यात वीज चमकून गेली. या एकूण सत्तावन्न कवितांची शीर्षकं नेहमीच्या रुढीतील कंपोझिंगमध्ये टाइप न करता ती निरनिराळ्या अक्षर लेखन शैलीत, त्या त्या कवितेला शोभतील अशी केली तर ? ही कल्पना मला आवडली. स्पर्श मधल्या कविता साचेबंद, पारंपरिक कवितांपेक्षा वेगळ्याच, भेदक तरीही वेधक असल्यानं पुस्तकाच्या सजावटीत मी काळ्या व ग्रे रंगाचा वापर अधिक केला. त्याचं मुखपृष्ठ देखील एकाच (काळ्या) रंगात केलं आहे. इतकंच नव्हे तर कवितांचं वेगळेपण जपण्यासाठी व पुस्तकाचा आकार इतर पुस्तकांसारखा नेहमीचा उभा न घेता चौकोनी आकार घेतला आहे.” कमलच्या त्या वक्तव्यावरुन पुस्तकाचं मुखपृष्ठ करताना पुस्तकातील आशयाची अथांगता शोधण्याची त्याची दृष्टी आणि अक्षरांच्या माध्यमातून तो आशय व्यक्त करतानाची त्याची शैली किती सखोल होती याची जाणीव मला त्यावेळी झाले. स्पर्शचं मुखपृष्ठ करताना व कवितांची शीर्षकं रेखाटताना त्यांनी व्यक्त केलेलं त्याचं मनोगत “स्पर्श” मध्ये देखिल अंतर्भूत करण्यात आलं आहे. वाचकांनी मुळातूनच ते वाचण्यासारखं आहे.

पुस्तकाची संपुर्ण सजावट कमलने हाताने केल्यानंतर मधल्या काळात खूप कालावधी गेला आणि तो असेपर्यंत ते पुस्तक प्रसिध्द करता आलं नाही याची खंत आजही माझ्या मनात आहे. पहिल्या कोरोना लाटेपूर्वी मार्च 2020 मध्ये पुस्तक प्रकाशित करण्याचं ठरलं होतं. उत्कृष्ठ प्रतीचा आर्ट पेपर वापरुन चांगल्या प्रिंटरकडून पुस्तक प्रिन्ट करुन घेण्यासाठी आमची धावपळ सुरु होती. परंतु मला अचानक मालवणमध्ये आमच्या हडी या गावी जावं लागलं आणि त्यानंतर 22 मार्च 2020 रोजी कोरोनामुळे लॉकडाऊन जाहीर झाला. दळणवळणाची साधनेच बंद झाल्यामुळे मी हडीलाच अडकून पडलो आणि 4 जुलै 2020 रोजी मुंबईहून माझी मुलगी संवेदना हिने मला कमलच्या निधनाची मोबाईलवरुन बातमी दिली. मला धक्काच बसला.

त्याच्या सहवासातल्या प्रत्येक क्षणाची आठवण माझ्या मन:पटलावर सरकू लागली. माझ्या मुलाच्या, सागरच्या लग्नात झालेली त्याची शेवटची भेट मला आठवली. त्यावेळी त्याची तब्बेत तेवढी बरी नसतानाही घरातलंच लग्न असल्यामुळे वहिनी आणि अक्षरला सोबत घेऊन तो मुलुंडवरुन माटुंग्याला लग्नाला आला होता. ती आमची शेवटची भेट ठरली. त्यानंतर मात्र त्याची शेवटची भेट सुध्दा झाली नाही हे दुख: माझ्या मनात आजन्म राहील. कमलचा 85 वर्षाचा प्रवास उलगडून दाखवणारं एक पुस्तक त्याचा मुलगा अक्षर प्रकाशित करतोय. कमलने टाईम्स ऑफ इंडीयाच्या फिल्म फेअरसाठी केलेलं काम, टाईम्सच्या वेगवेगळ्या इव्हेंटसाठी केलेली डिझाईन्स, अनेक नाटकांच्या जाहिराती, पुस्तकांची मुखपृष्ठं, त्याच्यावर लिहिलेल्या अनेक मान्यवरांचे लेख यांची जमवाजमव करताना गेले वर्षभर होणारी अक्षरची धावपळ मी जेव्हा अनुभवतोय तेव्हा कमलच्याच स्वभावाचा एक पैलू मला अक्षरमध्ये दिसतो आणि कमलने त्याचं नाव “अक्षर” ठेवलं हे किती कल्पक व सार्थ होतं याची जाणिव होते.

शेवटी कमल ला एक कविता अर्पण करतो आणि आपली रजा घेतो.

कमलाक्षरं
बादशहा तू अक्षरांचा, अक्षरेच तुझी सावली
अक्षरांच्या रानात फिरताना, अक्षरे तू मुक्त केली.

अक्षरांना तू प्रेम दिले,
ती तुझ्यावर फिदा झाली
त्यांनाही कळले नाही, कधी ती प्रेमात तुझ्या पडली.

तू गाठली विषयाच्या आशयाची अथांग खोली
मनाच्या सागरात अक्षरे तू रुजविली.

अक्षरांची रेषा तुझ्या नजरेतून जन्मली
अजोड रंग-संगतीने ती सदा फुलली.

अक्षर संवेदनाना स्पर्श करुन, अमृतवेल सजली
रेशीम धागे घेवून कट्यार काळजात घुसली.

सोनपंखी ती फुलराणी, सही रे सही झाली
वाडा चिरेबंदी पाहून ढोलकी कडाडली.

आयुष्य वाटले तू अक्षरांना, अक्षरांची वळणे शोधली
अक्षरांच्या मनाची, मनामनाला करुन ओळख दिली.

अक्षरांना तू दिलास सुरांचा साज
अक्षरांच्या मैफलित तू बेधुंद आज

बंदीस्त चौकटीतून तू अक्षरे बाहेर काढली
निघून तू जाता ती तुझ्या निःश्वासात विसावली.

कमलाक्षरांची अक्षरकला अक्षर झाली
तुझ्यावीन आता अक्षरे पोरकी झाली.

– लेखन : दीपक शेडगे
– संपादन : देवेंद्र भुजबळ ☎️ 9869484800