भारतातील लोकसभा, विधानसभा आणि अन्य निवडणुका कशा प्रकारे होतात, हे आपल्याला माहीतच आहे. मात्र आज आपण पाहणार आहोत, ऑस्ट्रेलियात निवडणुका कशा होतात ते. लेखक श्रीहर्ष जोगळेकर हे बी.ई. (मेट), एमबीए असून त्यांना ऑस्ट्रेलियातील 52 वर्षांचा अनुभव आहे. शीर्षस्थानी राष्ट्रीय बहुराष्ट्रीय संस्थांमध्ये त्यांनी काम केले असून गेल्या 25 वर्षांपासून ते व्यवस्थापन सल्लागार संस्थेचे प्रमुख आहेत.
वादविवाद, दिग्दर्शन, लेखन, अभिनय अशा विविध राज्यस्तरीय स्पर्धांमधे सहभाग घेऊन त्यांनी यश संपादन केले आहे.
फेस रिडींग, एकांकिका, नाटके लघुकथा, समुपदेशन असे छंद असून त्यांनी जगभर प्रवास केला आहे.
नुकत्याच पार पडलेल्या ऑस्ट्रेलिअन सर्वत्रिक निवडणुकांच्या निमित्ताने त्यांनी हा विशेष लेख लिहिला आहे. न्यूज स्टोरी टुडे परिवारात त्यांचे स्वागत आहे.
– संपादक.
ई.स. 1901 च्या आधी ऑस्ट्रलिया सहा ब्रिटीश कॉलनीनी बनलेला एक प्रदेश होता. हेन्री पार्क्स नावाचा न्यू साउथ वेल्स या कॉलनीचा Colonial Secretary होता. 1889 साली त्यांनी पुढाकार घेऊन सहा कॉलनीना एकत्र आणले आणि त्यांची सहा राज्ये झाली आणि त्यातून 1 जानेवारी 1901 रोजी ऑस्ट्रेलीअन संघराज्य एक देश म्हणून अस्तित्वात आला. New South Wales, Victoria, South Australia, Qeensland, Western Australia & Tasmania ही ती सहा राज्ये होत.
ऑस्ट्रेलिया हा एक स्वतंत्र प्रजासत्ताक देश आहे, परंतु ब्रिटीश राज्यकर्त्यांना Head Of State चा मान दिला आहे. ब्रिटीश राज्यकर्त्यांचा प्रतिनिधी म्हणून Governor General असतो. ऑस्ट्रेलियात केंद्रीय पार्लमेंट सर्वात महत्वाचे असते. पार्लमेंट जरी कायदे करत असले तरी कायद्याच्या बाबतीत हायकोर्ट ऑफ ऑस्ट्रेलियाकडे सर्वोच्च न्यायालयाचे सर्वाधिकार असतात. ऑस्ट्रेतियात केंद्र सरकार (Federal Government), राज्य सरकार (State Government) आणि स्थानिक सरकार (Local Government) ही तीन सरकारे कारभार चालवतात.
केंद्र सरकार संरक्षण, परराष्ट्र, व्यापार, पोस्ट, विवाह संस्था, immigration, या जबाबदाऱ्या सांभाळते. केंद्र सरकारचा कारभार राजधानी Canberra स्थीत पार्लमेंट मधून चालतो. केंद्र सरकारचा प्रमुख पंतप्रधान असतो. पार्लमेंट मधील बहुमतातील पक्ष पंतप्रधान निवडतात.
राज्य सरकारे त्या त्या राज्यातील राजधानीच्या शहरातील पार्लमेंट मधून कारभार चालवतात. राज्य सरकारच्या अखत्यारीत हॉस्पिटल्स, शिक्षण, पोलीस (कायदा-सुव्यवस्था), housing services, Infrastructure (पायाभूत सुविधा) हा कारभार असतो. राज्य सरकारचा प्रमुख त्या प्रांताचा पंतप्रधान असतो. राज्य-पार्लमेंट मधील बहुमतातील पक्ष राज्याचा पंतप्रधान निवडतात. स्थानिक पातळीवर घरबांधणी, कचरा व्यवस्थापन, स्थानिक रस्ते, आणि स्थानिक आरोग्य हाताळले जाते. स्थानिक पातळीवर मेयर कारभार चालवतो.
ऑस्ट्रेलिया एक लोकशाहीप्रधान देश असून या देशाचे नागरिक दर तीन वर्षांनी सरकार निवडून देतात. १८ वर्षावरील प्रत्येक नोंदणीकृत नागरिकाने मतदान करणे अनिवार्य आहे. मतदान न करणे हा दखलपात्र गुन्हा आहे. यंदाच्या निवडणुका नुकत्याच पार पडल्या. इथे निवडणुकींचा वार शनिवार हा निश्चित केलेला आहॆ पण तारीख गवर्नल जनरल ठरवतो. या वेळी साधारणपणे १६,०००,००० लोक मतदान करतील असा अंदाज होता परंतू ऑस्ट्रेलियन निवडणूक आयोगाने दिलेल्या माहितीनुसार एकूण ७,४३,००० लोकांनी मतदान केले आहॆ.
आपल्याकडे जशी लोकसभा आणि राज्यसभा आहेत तसेच ऑस्ट्रेतियात House of Representatives (लोकसभा) आणि Senate (राज्यसभा) आहेत. या दोन्हीसाठी सामान्य मतदार आपले प्रतिनिधी निवडून देतात. House of Representatives साठी १५० खासदार (Electorates) निवडायचे असतात. हे खासदार त्यांच्या मतदार संघाचे प्रतिनिधित्व करतात. प्रत्येक राज्याच्या लोकसंख्येच्या प्रमाणात त्या राज्यातून निवडून जाणारे खासदार ठरवले जातात. House of Representatives च्या खासदारांची मुदत तीन वर्षांची असते.
नवनिर्वाचित House of Representatives चे खासदार सर्वप्रथम सभापती निवडतात आणि नंतर कामकाज सभापतींच्या निगराणीखाली चालते.
Senate साठी 76 खासदार सामान्य मतदारच (Public) निवडतात. प्रत्येक राज्यातर्फे 12 खासदार Senate वर निवडून येतात. राज्य लहान किंवा मोठे असले तरी त्यांना 12 खासदार Senate वर निवडून द्यायचा अधिकार असतो. याशिवाय Mainland आणि Northern Territories साठी चार राखीव धरून एकूण 76 खासदार असतात. नवनिर्वाचित Senate चे खासदार सर्वप्रथम प्रेसिडेंट निवडतात आणि नंतर कामकाज या प्रेसिडेंट च्या निगराणीखाली चालते. कुठलाही कायदा किंवा बिलावरती सखोल चर्चा Senate मधे करून मगच पुढील कारवाईसाठी House of Representatives कडे पाठवले जाते. Senate च्या खासदारांची निवडणूक दर सहा वर्षांनी होते.
सार्वत्रिक निवडणूक दर तीन वर्षांनी होते जेंव्हा House of Representatives च्या बरोबरीने Senate च्या रिकाम्या झालेल्या जागांवर खासदारांची निवड करायची असते. Senate च्या खासदारांची मुदत सहा वर्षांची असल्याने दर तीन वर्षांनी Senate च्या निम्या खासदारांच्या जागा रिकाम्या होतात त्यामुळे सार्वत्रिक निवडणुकात प्रत्येक राज्यात निम्या म्हणजे सहा Senate च्या खासदारांची निवड होते.
मतदान प्रक्रिया ऑस्ट्रेलियातली मतदान प्रक्रिया ही मनोरंजक आणि उद्बोधक आहे. मतदान केद्रावर गेल्यावर मतदाराला दोन फॉर्म्स दिले जातात. छोटा हिरवा House of Representatives साठी आणि मोठा पांढरा Senate च्या खासदारांचा निवडीसाठी असतो. (नमुना फॉर्म सोबत जोडला आहे). मतदान हे मतदारानी त्याच्या पसंतीनुसार उभ्या असलेल्या उमेदवारांना अग्रक्रम देण्यावर असते. House of Representatives च्या हिरव्या फॉर्ममधे एकूण आठ उमेदवारांना पसंतीनुसार 1, 2, 3 — असे अग्रक्रम द्यायचे असतात.
Senate च्या पांढऱ्या फॉर्म मधे दोन प्रकारे मतदान करता येते.
पहिल्या प्रकारात, लाईनच्या वरती तुमच्या पसंतीच्या पक्षाला (पार्टी) अग्रक्रम देता येतो. एक क्रमांक पहिल्या पसंतीच्या पक्षाला, त्यानंतर दुसऱ्या अशा क्रमाने तुमच्या पसंतीच्या कमीत कमी सहा पक्षाना पसंतीनुसार क्रम द्यायचा. दुसऱ्या प्रकारात लाईनीच्या खाली तुमच्या पसंतीच्या उमेदवाराला अग्रक्रम देता येतो त्यानंतर दुसऱ्या अशा क्रमाने तुमच्या पसंतीच्या कमीत कमी बारा उमेदवारांना पसंतीनुसार क्रम देता येतो. पहिल्या किंवा दुसऱ्यापैकी फक्त एकाच पद्धतीने मत देता येते. या मतदान पद्धतीत चांगले काम करणाऱ्या पक्षाला अग्रक्रमाने पसंती देता येते. ऑस्ट्रेलियात TPP –Two Party Preference आधारित कारभार अपेक्षित असतो. मतमोजणीच्या वेळी पहिल्या क्रमांकाचे उमेदवार किवा पक्षनिहाय अग्रक्रम एकत्र केले जातात. House of Representatives च्या उमेदवारांपैकी ज्यांना एकूण मतदानाच्या 50 टक्क्यांपेक्षा जास्त मते मिळतात ते निवडून आल्याचे घोषित करण्यात येते.
निवडून येण्यासाठी लागणाऱ्या मतांपेक्षा जेवढी जास्त मते उरतात ती दुसऱ्या पसंतीच्या उमेदवाराला वर्ग केली जातात. ही प्रक्रिया सर्व मतांची वर्गवारी होईपर्यंत केली जाते. जर कुठल्याच उमेदवाराला 50 टक्क्यांपेक्षा जास्त मते मिळाली नसतील तर सर्वात कमी मते मिळवलेले उमेदवार बाद केले जातात आणि त्यांना मिळालेली मते ही दुसऱ्या क्रमांकाच्या पसंतीच्या उमेदवाराला दिली जातात. ही प्रक्रिया 50 टक्क्यांपेक्षा जास्त मते कुठल्या तरी एका उमेदवाराला मिळेपर्यंत चलू रहाते. या पद्धतीमुळे मतदारांचे मत फुकट जात नाही.
– लेखन : श्रीहर्ष जोगळेकर, ऑस्ट्रेलिया
– संपादन : देवेंद्र भुजबळ. ☎️+919869484800
