कर्मवीर आणि आम्ही

“शिक्षणाची गंगोत्री बहुजन समाजापर्यंत पोहचविणारे शिक्षण महर्षि पद्मभूषण डॉ. कर्मवीर भाऊराव पाटील” यांच्या १३४ व्या जयंतीनिमित्त….

मला मा. डॉ. कर्मवीर भाऊराव पाटील आणि त्यांनी सुरु केलेल्या रयत शिक्षण संस्थेचा खूप खूप अभिमान वाटतो !

माझी शैक्षणिक जडणघडणच रयत शिक्षण संस्थेच्या जवाहर विद्यालय चास कमान (राजगुरू नगर -पुणे) आणि याच संस्थेच्या अण्णासाहेब आवटे काँलेज, मंचर (पुणे) झाली.

माझे शिक्षण माझ्या जन्म गावी चास कमान येथे रयत शिक्षण संस्थेच्या माध्यमिक विद्यालयात इयत्ता ८ वी ते इयत्ता ११ वी पर्यंत झाले.

नंतर महाविद्यालयीन शिक्षणासाठी ५५ एकर जमिनीतील मंचर येथील याच संस्थेतील अण्णासाहेब आवटे काँलेज मंचर येथे एम्.ए शिक्षण घेत असताना मला चांगला अनुभव आला. त्यावेळी १९८१-८२ मध्ये काँलेज मध्ये गँदरिंगचा कार्यक्रम होता. कार्यक्रमाचे प्रमुख पाहुणे होते डॉ. कर्मवीर भाऊराव पाटलांचे मानस पुत्र आणि महाराष्ट्र लोकसेवा आयोगाचे अध्यक्ष बँरिस्टर मा.पी.जी पाटील होते. काँलेजचे प्राचार्य आप्पासाहेब पानवळ, प्राध्यापक संभाजी राव देसाई,
प्रा डॉ. आनंद घाटगुडे, प्रा.एस.टी. मदनाईक इ. प्राध्यापक होते.

बँरिस्टर पी.जी पाटील म्हणजे, मूर्ती लहान पण कीर्ती महान ! ते प्राचार्य आप्पासाहेबांचे खास मित्र होते. बँरिस्टर पी.जी. म्हणजे पांडुरंग गणपती पाटील म्हणाले, मी संस्थेच्या वसतिगृहात असताना पहाटे अण्णा मुलांना अभ्यासाठी उठवायला यायचे त्यावेळी मुलं त्यांना नावं ठेवायचे. त्यावेळी अण्णा मुलांना म्हणायचे, भल्या पहाटे प्रसाद मला नका हो देऊ !(दुपारी दिला तर चालेल.) अण्णा पी.जीं. ना म्हणजे पांडूला म्हणाले, तू तरी माझे ऐक ! तेच पी.जी.पाटील लंडनला जाऊन पहिल्या नंबरने बँरिस्टर होऊन रयत शिक्षण संस्थेत सातारा येथे, इंग्रजीचे प्राध्यापक पदावर त्यांनी सेवा सुरु केली. यातून अण्णांची मुलांविषयी शिक्षणा ची तळमळ दिसून येत असे.

पद्मविभूषण डॉ. कर्मवीर भाऊराव पाटील म्हणत,
“जेवढे माझ्या दाढीला केस आहेत त्याच्यापेक्षा जास्त विद्यार्थी या रयत शिक्षण संस्थेतून उच्च शिक्षण घेऊन आपल्या भारत देशाची सेवा करतील !” आणि पुढे तेच सत्य झाले.👏

मला माझ्या वडिलांचा, स्वर्गीय ज्ञानेश्वर केशवराव कासार (सासवडे) यांचा अभिमान वाटतो की, चास कमान येथील स्वतःची जागा त्यांनी रयत शिक्षण संस्थेच्या शाळेसाठी बक्षीस दिली. माझे वडील, आम्ही सर्व मुले त्यांना भाऊ म्हणून हाक मारत असत, तर गावातील सर्व लोक त्यांना “माऊली” याच नावाने हाक मारत कारण त्यांच्या नावात व कार्यात माऊली होती, त्यांची नाळ बहुजन समाजाशी जोडली होती, गावात हायस्कूल नव्हते. रयत शिक्षण संस्थेचे म्हणजे कर्मवीर भाऊराव पाटील यांचे हायस्कूल होणार हे ऐकून त्यांना कमालीचा आनंद झाला.

प्रतिकूल परिस्थितीत त्यांनी स्वतःच्या घराची जागा शाळेला दिली. कारण या पंचक्रोशीतील विद्यार्थ्यांना शिक्षण मिळावे, त्यांनी मोठे व्हावे हा त्यांचा उदात्त हेतू होता.

माझ्या वडिलांचा पिढीजात बांगड्या भरण्याचा (कासार) व्यवसाय होता. अन्य काहीही उत्पन्न नाही. त्यामुळे घरची परिस्थिती बिकट. गावोगावी सायकलवर, घोड्यावर तर कधी पायी फिरुन वडिलांना व्यवसाय करावा लागे.

मुले मोठी होऊ लागली तसा कुटुंबाचा खर्च वाढला. परंतु स्वाभिमानी वृत्तीच्या माझ्या वडिलांनी कधी कोणापुढे हात पसरले नाहीत, तर आपली जागा शैक्षणिक सारख्या पवित्र क्षेत्रास देऊन त्यांनी व माझे बंधू दादा यांनी कृतार्थ मानले. या जागेत आज हजारो विद्यार्थी उच्च शिक्षण घेऊन देशाची सेवा करत आहेत.

“कर्मवीर भाऊराव पाटील यांचा परिचय”
जन्म : २२ सप्टेंबर १८८७
कुंभोज, ता. हातकंणगले जिल्हा कोल्हापूर.
वडील : श्रीपायगोंडा देवगोंडा पाटील
पत्नी : लक्ष्मीबाई पायगोंडा पाटील
रयत शिक्षण संस्थेचे बोधचिन्ह : वटवृक्ष
कर्मवीरांची चतुःसुत्री :–
१. स्वावलंबन
२. स्वाभिमान
३. स्वाध्याय
४. समता
विविध शैक्षणिक प्रयोग :–
* स्वावलंबी शिक्षण
* श्रमसाफल्य
* कमवा व शिका
शैक्षणिक कार्य : —
कर्मवीर भाऊराव पाटील यांनी १९०९ मध्ये सांगली जिल्ह्यातील दूधगाव येथील शिक्षण प्रसारक मंडळाच्या कार्यात सक्रिय सहभाग घेतला. त्यानंतर ४ ऑक्टोबर १९१९ रोजी कराड तालुक्यातील काले या गावी रयत शिक्षण संस्थेची स्थापना केली. १९२१ मध्ये नेर्ले ता. वाळवा या ठिकाणी वसतिगृह स्थापन करण्यात आले. पुढे १९२४ मध्ये रयत शिक्षण संस्थेचे कार्यालयाचे सातारा या ठिकाणी स्थलांतर करण्यात आले व सर्व जाती धर्मांच्या विद्यार्थ्यांसाठी सातारा येथे मिश्र वसतिगृहाची स्थापना करण्यात आली आणि याच वसतिगृहाचे २५ फेब्रुवारी १९२७ रोजी राष्ट्रपिता महात्मा गांधी यांच्या शुभहस्ते थोर समाज सुधारक ‘राजर्षी शाहू महाराज वसतिगृह’ असे नामकरण करण्यात आले.

१९३२ साली उच्च शिक्षण घेणार्‍या विद्यार्थ्यांसाठी युनियन बोर्डिंग हाऊसची पुणे या ठिकाणी स्थापना केली. ६ मे १९३५ साली रयत शिक्षण संस्थेचे ‘द सोसायटीज रजिस्ट्रेशन १८६०’  नुसार रजिस्ट्रेशन करण्यात केले. १९३६ साली सातारा येथे मा. रा.ब. काळे यांच्या नावाने पहिली मराठी शाळा सुरू केली.

१९३८ मध्ये यवतेश्वर येथे रयत शिक्षण संस्थेमार्फत चालवली जाणारी पहिली व्हालंटरी  प्राथमिक शाळा सुरू करण्यात आली. पुढे अशाच ५७८ प्राथमिक शाळा डोंगराळ व दुष्काळी भागातील खेडेगावांमध्ये सुरू केल्या. १९४० साली सर्व स्तरातील गरीब विद्यार्थ्यासाठी ‘महाराजा सायजिराव गायकवाड’ यांच्या नावाने मोफत व वसतिगृहयुक्त माध्यमिक शाळा सुरू केली. त्यानंतर अशाच १०१ माध्यमिक शाळा सुरू केल्या.

१९४२ साली मुलींच्या शिक्षणासाठी मिश्र वसतिगृह स्थापन केले.

दिवाळी सणाला वसतिगृहातील मुलांना जेवण नव्हते त्यावेळी अण्णा बाहेर गावी गेले होते, अशा वेळी लक्ष्मीबाई या माऊलीने आपल्या लग्नाचे मंगळसूत्र विकून मुलांच्या जेवणाची व्यवस्था केली.
महान त्या माऊलीचे कार्य !👏प्राथमिक स्त्री शिक्षिकांसाठी ‘जिजामाता अध्यापिका विद्यालय’ या नावाने ट्रेनिंग कॉलेज सुरू केले.

१९४७ साली ‘छत्रपती शिवाजी महाराज’ यांचे नावाने उच्च शिक्षण देणारे महाविद्यालय सातारा येथे सुरू केले. ‘संत गाडगे महाराज महाविद्यालय’ हे कराड तालुक्यात १९५४ साली सुरू केले. तसेच १९५५ साली ‘मौलाना आझाद कॉलेज ऑफ एजुकेशन’ हे पहिले प्रशिक्षण महाविद्यालय सातारा येथे सुरू केले.

कर्मवीर भाऊराव पाटील यांचे कार्य हे महाराष्ट्रातीलच नव्हे तर संपूर्ण देशातील शिक्षण संस्थांना प्रेरक व मार्गदर्शक ठरेल.

त्यांच्या या उल्लेखनीय कार्यासाठी भारत सरकारने २६ जानेवारी १९५९ रोजी ‘पद्मभूषण’ हा किताब बहाल करून त्यांचा गौरव केला. कर्मवीर पुणे येथील ससून रुग्णालयात अँडमिट असताना ५ एप्रिल १९५९ पुणे विद्यापीठाने ‘डी.लिट.’ पदवी प्रदान करून त्यांचा गौरव केला.

जगणे- मरणे हा सृष्टीचा अटळ नियम आहे पण मृत्यूनंतरही लाखो जनमानसांच्या मनांमध्ये जीवंत राहणे म्हणजे खर्‍या अर्थाने जीवन सार्थकी लावणे असते.

शिक्षण म्हणजे वाघिणीचे दूध, शिक्षण म्हणजे आयुष्याचं सोने करणारा परीस असे हे शिक्षण तळागाळातील उपेक्षित जनमानसापर्यंत पोहचवणार्‍या या महान शिक्षण महर्षींचे निधन ९ मे १९५९ रोजी ससून हॉस्पिटल, पुणे या ठिकाणी झाला आणि १० मे १९५९ रोजी ‘चार भिंती’ (गांधी टेकडी) सातारा येथे अग्निसंस्कार करण्यात आले. असे असले तरीही कर्मवीरांचे विचार आणि त्यांनी घालून दिलेले आदर्श यांच्यानुसार रयत शिक्षण संस्थेची वाटचाल सुरूच आहे. ऑफ एजुकेशन’ हे पहिले प्रशिक्षण महाविद्यालय सातारा येथे सुरू केले.

वृक्ष आपली मूळे मातीत खोलवर नेते व त्याच वेळी आकाशाला भिडण्याचे ही काम करीत असते. त्याचप्रमाणे रयत शिक्षण संस्था ही सुध्दा अण्णांच्या विचारांचा जागर हा समाजातील तळागाळापर्यंत पोहोचवित तर आहेच पण त्याचबरोबर जागतिकीकरण्याच्या आव्हानाला सामोरे जाण्यासाठी नवनवीन शैक्षणिक धोरणे राबवून प्रगतीचा आलेख उंचावत आहे.

अशा पद्मभूषण शिक्षण महर्षि डॉ. कर्मवीर भाऊरावांना पाटील यांच्या १३४ व्या जयंती निमित्त मनापासून त्रिवार अभिवादन !👏👏👏👏👏

– लेखन : कृष्णकांत सासवडे, सेवानिवृत्त शिक्षक
– संपादन : देवेंद्र भुजबळ, 9869484800