संगीत चिकित्सा
रोजच्या प्रवास, लगबगीने, कामाच्या तणावाने गोंधळाने जेव्हा आपण एकदम थकलेलो असतो तेव्हा आपण आपले मन रिलँक्स करायला गाणे ऐकत असतो. मनोरंजनाचे एक चांगले अणि प्रभावी साधन म्हणुन आपण म्युझिककडे बघतो.
भारतीय संगीत शास्त्रात ‘रागचिकित्सा’ या पुस्तकात विविध राग आणि त्याचा आजारांवर होणारा परिणाम यावर प्रकाश टाकण्यात आला आहे. ‘रागदरबारी’ या रागामुळे तणाव कमी होण्यास मदत होते. या रागाची निर्मिती तानसेनने बादशहा अकबरासाठी केली होती. दिवसभराच्या ताणतणावातून आराम मिळवण्यासाठी बादशहा अकबर हा राग ऐकत असे.पूर्वी घंटानादापासून रोगमुक्ती या संकल्पनेचा विकास झाला होतो.
पण संगीत आज ऐवढयापुरतेच मर्यादित राहीलेले नाही, टाईमपास अणि मनोरंजन या व्यक्तीरीक्त देखील, संगीताचे अनेक आरोग्यास लाभदायी असे फायदे आहेत. म्युझिक ऐकल्यामुळे आपले मनोरंजन तर होतेच, मन शांत होते. दिवसभराचा थकवा कमी होतो, शिवाय अनेक आजार देखील याने बरे होतात हे रिसर्चमधुन सिद्ध झाले आहे.
म्युझिक थेरपी मध्ये एखादे सुमधुर संगीत गाणे ऐकण्याचा समावेश तर होतोच याचशिवाय यामध्ये एखादे म्युझिकल इंस्टुमेंट वाजवणे, गाणे लिहिणे, गाणे म्हणणे इत्यादींचा समावेश देखील होतो.
संगीत थेरपी म्हणजे काय ?
पूर्वी संगीत शास्त्रात बर्‍याच प्रकारचे उपचार आणि उपचारांच्या वापराबद्दल संदर्भ होते. अलिकडच्या दिवसांत देखील एखाद्या व्यक्तीचे शारीरिक, भावनिक, मानसिक आणि आध्यात्मिक कल्याण सुनिश्चित करण्यासाठी संगीत चिकित्सा मोठ्या प्रमाणात वापरली जाते. पूर्वी भारत, अमेरिका, आफ्रिका आणि युरोपिनमध्ये सामान्यपणे याचा अभ्यास केला जात होता आणि मानसिकदृष्ट्या अपंग, शारीरिकदृष्ट्या अपंग, अल्झाइमर, ऑटिझम अशा अनेक आजारांना तोंड देण्यासाठी आधुनिक जगाचा एक आदर्श आणि सर्वाधिक पसंतीचा म्हणून हा उपचार सिद्ध झाला आहे.
रागभूपाळी व राग तोडीमुळे उच्च रक्तदाब कमी होण्यास मदत होते. राग मालकंस, राग आसावरी रक्तदाबाच्या व्याधीवर उपयोगी ठरेल. हृदयविकार असणार्‍यांसाठी राग चंद्रकंस, ताणतणावावर राग तिलककामोद दुर्गा, कलावती, शांत झोप येण्यासाठी राग बिहाग व राग बहार फायदेशीर ठरतात.
संगीत चिकित्सा / म्युझिक थेरपीचे फायदे:
मानसिक :
मनोकायिक व्याधींचे दुष्टचक्र भेदण्यासाठी जागतिक स्तरावर विविध कला शास्त्रांचा सुयोग्य वापर यावर विशेष संशोधन केले जाते आहे. यातुनच, भौतिक व मनोकायिक परिणाम पडताळून विविध चिकित्सा जन्म घेत आहेत. यातच आधुनिक काळात संतुलित जीवनशैलीसाठी एक महत्वाची भूमिका साकारत आहे ‘संगीत चिकित्सा’.
अस्वस्थता, कर्करोग, निद्रानाश, डिप्रेशन, स्ट्रेस, सिजोफ्रेनिया, पँरेलिसेस, डोकेदुखी, आँटिझम स्पेक्ट्रम डिसाँर्डर, अस्थमा, डिमेंशिया इत्यादी असे शारीरीक अणि मानसिक आजार आज म्युझिक थेरपीमुळे आजवर पुर्णत बरे झाले आहेत.अणि याचा कुठलाही साईड इफेक्ट होत नसतो. म्युझिकल थेरपीमुळे मन शांत होतेच शिवाय आपला मेंदु देखील तल्लख होत असतो.
रोगप्रतिकारक क्षमता :
असे देखील म्हटले जाते की म्युझिक थेरपीमुळे आपली रोगप्रतिकारक क्षमता देखील वाढण्यास मदत होते. कारण म्युझिकमुळे आपल्या मेंदुला संदेश पोहचतो अणि मग आपला मेंदु शरीरात रोगप्रतिकारक क्षमता वाढावी यासाठी आवश्यकता असलेले हार्मोन्स वाढविण्याचे काम करत असतो.
औदासिन्य बरे करते :
एखाद्या व्यक्तीच्या मूड डिसऑर्डरवर संगीताचा आश्चर्यकारक प्रभाव असल्याचे म्हटले जाते. मूड डिसऑर्डरमुळे तीव्र नैराश्याने ग्रस्त अशा व्यक्तींना म्युझिक थेरपीचा फायदा मिळतो. हे एखाद्याचे मन शांत करते, संवेदना शांत करते आणि मोठ्या आणि चांगल्या आयुष्यासाठी लक्ष केंद्रित करण्यास मदत करते.
ताण आणि उच्च रक्तदाब कमी करतो :
कामाच्या तणावग्रस्त दिवसानंतर एक मधुर संगीत जादूसारखे कार्य करते. अभ्यासाद्वारे असे दिसून येते की संगीताचा हायपर ऍक्टिव्ह मेंदूच्या पेशींवर शांत प्रभाव पडतो आणि ताण आणि उच्चरक्तदाब कमी करतो.
एकाग्रता सुधारते :
एकाग्रता सुधारण्यासाठी संगीत चिकित्सा देखील वापरली जाते. बर्‍याच प्रकरणांमध्ये असे दिसून आले आहे की ते मुलांमध्ये आणि प्रौढांसाठी देखील एकाग्रता आणि वर्तन नियंत्रित करणारे घटक सुधारण्यात चमत्कार म्हणून कार्य करते.
शारीरिक :
रक्तदाब आणि मळमळ नियंत्रित करते :- योग्य संगीताचा दिलासादायक प्रभाव आपल्या मज्जातंतूंना आराम देते, आपल्या हृदयाचे ठोके स्थिर ठेवतात आणि अशा प्रकारे रक्तदाब आणि मळमळ नियंत्रित करतात.
पुनर्वसन करण्यास मदत :
म्युझिक थेरपी विविध पुनर्वसन केंद्रांमध्ये वापरल्या जाणार्‍या उपयुक्त घटनांपैकी एक म्हणून देखील कार्य करते. संशोधनात असे म्हटले आहे की दारूचे व्यसन, मादक पदार्थांचे व्यसन, मानसिक धक्का, अर्धांगवायू, वेड किंवा इतर कोणत्याही दीर्घकाळापर्यंत मानसिक किंवा वर्तणुकीशी किंवा अत्यंत वैद्यकीय परिस्थितीवर नियंत्रण ठेवण्यासाठी दीर्घकाळ उपचारानंतर, रुग्णांच्या दिशेने परत येण्यास मदत करण्यासाठी संगीत चिकित्सा एक सर्वात प्रभावी उपचार आहे. सामान्य जीवन
आक्रमकता नियंत्रित करते :
अनेक अभ्यासांवरून असे दिसून येते की, एखाद्या व्यक्तीच्या आक्रमक वृत्तीवर नियंत्रण ठेवण्यासाठी संगीत चिकित्सा प्रभावी आहे.
ऑपरेशननंतरची काळजी घेण्यात मदत करते :
संगीत वैद्यकीय उपचारांमुळे ऑपरेशननंतरची वैद्यकीय शारीरिक परिस्थिती पूर्ववत होण्यास देखील फायदा होतो. बर्‍याच वेळा असे दिसून आले आहे की संगीत ऐकण्यामुळे साध्या औषधांपेक्षा वेगाने बरे होण्यास मदत होते.
अल्झाइमर :
ज्यांना विसरण्याची समस्या त्यांना देखील म्युझिक थेरपीमुळे फायदा होत असतो कारण याने स्मरण शक्तीत वाढ देखील होते. असे दिसून आले आहे की संगीत ऐकणे किंवा गाणे गाणे अल्झायमर रोगाचा सामना करणार्‍या लोकांसाठी भावनिक आणि वर्तनात्मक पैलू सुधारू शकतात.
रूग्णालयात रूग्णांना म्युझिक थेरपी का दिली जाते?
म्युझिक थेरपी ही अनेक शारीरिक आणि मानसिक विकार आजारांवर उपयुक्त आहे. संगीत हे सुमधुर कलेचे सर्वात प्राचीन रूप आहे, जे आश्चर्यकारक चमत्कार करू शकते. अगदी नवजात मुलेही लोरीच्या रूपात संगीताचा आनंद घेतात. अलिकडच्या काळात संगीत देखील प्रेरक स्त्रोत म्हणून काम करते मानसिक उन्नतीसह शारीरिक सामर्थ्य प्राप्त करणे. ज्याला संगीत आवडत नाही अशा व्यक्तीला शोधणे अवघड आहे.
संगीताचा उपयोग आधुनिक वैद्यकशास्त्रातसुद्धा वापर करण्याचा प्रयत्न सुरू आहे. कॅन्सर, हृदयविकार, सिझेरियन किंवा इतर शस्त्रक्रियेवेळी संगीताचा किती उपयोगी होऊ शकतो यावर संशोधन सुरू आहे. कॅन्सरसारख्या जीवघेण्या व्याधीमध्ये केमोथेरपीवेळी संगीत ऐकल्यास मळमळ, उलटी यासारखे साइड इफेक्ट टाळता येतात. संगीताच्या लयबद्ध नादामुळे उजव्या व डाव्या मेंदूमधील सुसूत्रीकरण होण्यास मदत होते.
मानवच नाही, तर पशुपक्षीही संगीताचा आनंद घेतात असे निदर्शनास आले आहे. संगीताच्या श्रवणाने वनस्पतीची वाढ जलद व जास्त होते, असे निसर्ग शास्त्रज्ञ जगदीशचंद्र बोस यांच्या प्रयोगाने सिद्ध झाले आहे.
प्रत्येक व्यक्तीला संगीतातील विशिष्ट ताल-लय आवडेल असे नाही. प्रत्येक व्यक्तीची अभिरुची भिन्न-भिन्न असते हे लक्षात घ्यावे लागते. तदनुसार सर्व प्रकारच्या संगीताचे कार्यक्रम आयोजित करावे लागतात. प्रत्येक व्यक्तीला शास्त्रीय संगीतामुळे छान प्रसन्न, उत्साही वाटते.
– संकलक : प्रिया मोडक
– संपादन : देवेंद्र भुजबळ. ☎️ 9869484800