“योहानेस गुटेनबर्ग”
आजच्या “जर्मन विश्व” मध्ये आपण वाचणार आहोत, आधुनिक मुद्रण कलेचा जनक “योहानेस गुटेनबर्ग” यांची जीवन कहाणी.
योहानेस गुटेनबर्ग यांना विनम्र अभिवादन.
— संपादक
योहानेस गुटेनबर्ग हे एक जर्मन मूर्तिकार, सुवर्णकार तसेच मुद्रक आणि प्रकाशक होते. आधुनिक मुद्रण कलेची देणगी जगाला देणारे ते अत्यंत हुशार संशोधक होते. त्यांच्या फिरत्या यांत्रिक छपाई मानकामुळे मुद्रण क्रांती घडून आली. आधुनिक कालखंडातील एक अत्यंत महत्त्वाचा शोध म्हणजे त्यांनी तयार केलेले फिरते यांत्रिक छपाई मानक.ते गुटेनबर्ग प्रेस या नावाने मुद्रण कलेतील संशोधन जगभरात प्रसिद्ध आहे. तसेच त्यांनी लिहिलेले गुटनबर्ग बायबल हे जगातील पहिले छापील पुस्तक मानले जाते.
जर्मनी मधील ऱ्हाइन नदीच्या काठावर वसलेल्या माइन्झ शहरात योहानेस गुटेनबर्ग यांचा जन्म झाला. त्यांची जन्म तारीख, वर्ष मात्र नक्की माहीत नाहीय. काही विद्वानांनी काही संदर्भावरून त्यांचे जन्म वर्ष १३९३ ते १४०६ ह्या मधील असेल असे मांडले आहे. त्यांचे पूर्ण नाव योहानेस गेन्सफ्लाईश झुअर लाडेन झुम गुटेनबर्ग इतके मोठ्ठे आहे. ह्या नावातील लाडेन आणि गुटेनबर्ग हे दोन शब्द त्याच्या माईन्झ मधील घरावरून आले आहेत. फ्रीले गेन्सफ्लाईश आणि एल्स व्यायरीच हे त्यांचे पालक. ह्या दांपत्याचा योहानेस गुटेनबर्ग हा तिसरा मुलगा असावा असा अंदाज बांधला जातो.
दुर्दैवाने त्यांच्या बालपणाबद्दल, शिक्षणाबद्दल काहीच माहिती किंवा पुरावे उपलब्ध नाहीत. वडिलांकडूनच त्यांना लिहिण्याचे व गणित विषयाचे शिक्षण मिळाले असावे असे मानले जाते. अरफूर्ट विद्यापीठात त्यांचे पुढील शिक्षण झाले असेल असा अंदाज आहे. एका पत्रानुसार मार्च १४३४ मध्ये ते स्ट्रासबुर्ग (आत्ताच्या फ्रान्स देशात) शहरात राहत होते असे समजते. १४४४ पर्यंत ते तिथेच राहत होते असे अंदाज आहे. ह्याच काळात त्यांनी मुद्रण कलेचा आणि छपाई मानकाचा शोध लावला असे म्हणले जाते. त्यांच्या संशोधनाचा विषय अवेंतूर उंड कुन्स्ट (Enterprise and Art) असा होता. ह्या नंतर च्या चार वर्षांच्या कालावधीत काय घडले ह्याचा काहीच पुरावा नसल्याने अंदाज देखील बांधता आलेला नाही.
योहानेस गुटेनबर्ग हे १४४८ मध्ये माईन्झ मध्ये परत आले असा उल्लेख मात्र मिळाला आहे. त्यांनी कर्ज काढून छपाई काम सुरू केले व १४५० पर्यंत ते चालु होते. ‘गुटेनबर्ग प्रेस’ चे काम कसे चालत होते हे तुम्ही खालील व्हिडिओ मध्ये पाहू शकता
तेव्हा गुटेनबर्ग ह्यांनी एका अत्यंत श्रीमंत व्यक्तीला याच्या व्यवसायात पैसे गुंतवायला तयार केले होते. छपाई कामासाठी योहान फुस्ट ह्यांनी ८०० गिल्डर (तत्कालीन चलन) देऊ केले. गुटेनबर्ग ह्यांना बायबल चे काम कधी मिळाले हे ज्ञात नाही पण त्यासाठी त्यांनी परत एकदा फुस्ट कडून ८०० गिल्डर कर्ज घेतले आणि १४५२ मध्ये ते काम सुरू झाले आणि १४५५ मध्ये पूर्ण झाले. ४२-लाइन बायबल या नावाने ओळखले जाणारे गुटेनबर्ग बायबल छापून पूर्ण झाले. चर्चच्या प्रसारासाठी अंदाजे १८० प्रती छापल्या गेल्या. पुढील काळात अंदाजे १४५६ मध्ये गुटेनबर्ग आणि फुस्ट मध्ये मतभेद झाले आणि फुस्ट ह्यांनी त्यांचे पैसे परत मागितले. गुटेनबर्गने पैशाचा गैरवापर केल्याचा आरोप करून त्याने गुटेनबर्ग विरुद्ध कोर्टात याचिका दाखल केली. त्यात असे सिद्ध झाले की गुटेनबर्गने फुस्टकडून घेतलेले पैसे त्यांच्या एकत्रित प्रकल्पासाठी न वापरता इतर ठिकाणी वापरले होते त्यामुळे गुटेनबर्ग तिथे हरला आणि कर्जबाजारी झाल्याचे त्यांनी मान्य केले. तरीही बायबल ची छपाई त्यांनी चालू ठेवली असे म्हणतात. परंतु त्यांच्या कोणत्याच छापलेल्या पुस्तकावर त्यांचे नाव किंवा शिक्का, खुण असे काही नसल्याने खात्रीने काही सांगता येत नाही. तोपर्यंत फुस्ट ह्यांनी शोफर बरोबर छपाई काम सुरू करून युरोपमधील पहिले छपाई केंद्राचे नाव व तारीख असलेले पुस्तक बाजारात आणले. माईन्झ प्सलटर असे त्यांचे नाव होते आणि त्यांच्या कार्यप्रणालीत त्यांनी कोठेही गुटेनबर्गचा उल्लेख देखील केला नव्हता.
सत्य कधीच लपून रहात नाही आणि खरेपणाचे श्रेय मिळाल्याशिवाय रहात नाही. असेच काहीसे झाले आणि १८ जानेवारी १४६५ मध्ये गुटेनबर्ग यांना त्यांच्या संशोधनासाठी आणि अलौकिक कामासाठी “हॉफमान” अशी पदवी प्रदान करण्यात आली. सरकारकडून त्यांना पैसे, धान्य असे बरेच काही देण्यात आले.
उत्तर आयुष्यात मात्र गुटेनबर्ग यांना मान सन्मान आणि भौतिक सुख प्राप्त झाले, माईन्झ मध्येच पुढील जीवन व्यतीत केल्यावर ३ फेब्रुवारी १४६८ रोजी त्यांचे निधन झाले. त्यांचे शरीर तिथल्याच चर्चमधील स्मशानभूमीत दफन करण्यात आले. परंतु दुर्दैव असे की हे चर्च कालांतराने नष्ट करण्यात आले आणि गुटेनबर्गची स्मृती नाहीशी झाली.
“मरावे परी कीर्तिरूपी उरावे” ह्या उक्तीनुसार गुटेनबर्ग यांचे नाव मानाने टायपोग्राफी चे संशोधक म्हणून घेतले जाते. मार्क ट्विन ने त्याच्याबद्दल गौरवोद्गार काढताना म्हटले आहे, “जग आत्ता जसे आहे, चांगले किंवा वाईट ते गुटेनबर्गमुळे आहे.” त्यांच्या ह्या आमूलाग्र संशोधनामुळे जगभरातील संशोधन क्षेत्रात क्रांती घडून आली. त्याचा परिणाम आणि प्रभाव अर्थातच भविष्यात होणाऱ्या प्रत्येक संशोधनावर झाला ह्यात शंका नाही. त्यांच्या जीवनचरित्राबद्दल अधिक माहितीसाठी खालील व्हिडिओ पाहू शकता.
— लेखन : प्रा आशी नाईक. पुणे
— संपादन : देवेंद्र भुजबळ.
— निर्माती : सौ अलका भुजबळ. ☎️ 9869484800