जादूगार रघुवीर

जादूगार म्हटले की मन हटकून बालवयात जाते. पर्‍यांच्या राज्यात जसा राक्षस भेटलेला असतो तसाच एक जादूगारही या वयात प्रत्येकाला भेटलेला असतो. मग तो जादूगार बुटका असतो, दुष्ठ असतो आणि त्याचा प्राण कुठेतरी सातासमुद्रापार घनदाट अरण्यात कुठल्यातरी प्रचंड वृक्षाच्या ढोलीत राहणाऱ्या पोपटाच्या कंठात दडवून ठेवलेला असतो. राजकन्येला तो छळतो. त्याच्यापासून सोडवण्याचा राजपुत्र खूप प्रयत्न करतो. जादूगाराशी लढतो पण काही केल्या हा जादूगार मरत नाही. राजपुत्र त्याच्या प्राणाचे रहस्य शोधून काढतो आणि मग सातासमुद्रापार घनदाट अरण्यात जाऊन त्या पोपटाला शोधून काढतो व पकडून ठार मारतो .तसा बुटका जादूगार मरतो आणि मग त्या राजपुत्राचा राजकन्येशी विवाह होतो व ते सुखाने राज्य करु लागतात अशी गोष्ट प्रत्येकाने लहानपणी ऐकलेली असते.

कळत नकळत बालवयात जादूचे आकर्षण वाटू लागते. पर्‍या, राक्षस यांच्या अद्भुत राज्यात जादूगार देखील मनावर राज्य करायचा. उडता गालिचा, जादूचे तळे, बुटका जादूगार अशी छोटी छोटी गोष्टींची पुस्तके तेव्हा चाराणे देऊन देऊन वाचलेली व त्या विश्वात झपाटून गेलेले आजही आठवते.

अशाच एका जादूगाराने त्या शालेय वयात भुरळ घातली होती. जादूची कांडी फिरवून छू मंतर म्हणून फुलांचा गुच्छ क्षणात काढून दाखवणे, पैशांचा पाऊस पाडणे, यंत्रात एका बाजूने दहा रुपयांची नोट टाकून पलीकडून शंभराची नोट काढणे, अंगठी घेऊन ती गायब करुन ती समोरच्याच्या कोटाच्या खिशातून काढून दाखवणे, पत्त्यांची जादू, श्वास रोखला जाईल असे चाकू तलवारीचे प्रयोग असे कितीतरी..त्या विलक्षण जादूगाराचे नाव जादूगार रघुवीर. शाळाशाळांमधून ते सवलतीच्या दरात प्रयोग करायचे. त्यांच्या जादूच्या प्रयोगांनी बालमनावर खरोखर जादू केली होती.

जादूगार रघुवीर यांचे नाव रघुवीर भिकाजी भोपळे असे होते. एका सामान्य शेतकरी कुटूंबात मावळ तालुक्यातील मुळशी धरणाजवळच्या कादव या चार घरांच्या एका छोट्या खेड्यात त्यांचा दिनांक 24 मे, 1924 रोजी जन्म झाला. आईवडील चाकणजवळील आंबेठाण येथे स्थायिक झालेले होते. लहानपणीच आई वडील निर्वतल्यामुळे व त्यांच्या घरची परिस्थिती बेताची असल्याने ते वयाच्या बाराव्या वर्षापर्यंत त्यांच्या चुलत्याच्या घरी गुरे वळणे, घरकाम करणे इत्यादी कामे करीत असत. 1936 मध्ये त्यांच्या आयुष्याला एक निराळे वळण लागले. त्या वर्षी ते संस्कृत शिकण्यासाठी लोहगड या गावी गेले. पण जिभेवर खेडवळ भाषेचे संस्कार असल्यामुळे त्यांना ती विद्या शिकणे जमले नाही. त्यांनी शिक्षणाला आरंभ केला. बुध्दीमत्ता चांगली असल्यामुळे रघुवीर हे एका वर्षात दोन दोन इयत्ता पूर्ण करुन फायनल पास झाले. त्यानंतर पुण्यात अनाथ विद्यार्थिगृह (सध्याचे पुणे विद्यार्थी गृह) येथे शिकण्यासाठी आले. अनाथ विद्यार्थी गृहात माधुकरी मागून त्यांनी शिक्षण घेतले.

श्री रघुवीर 1946 मध्ये भावे स्कूलमधून मॅट्रिकची परीक्षा उत्तीर्ण झाले. त्यानंतर त्यांनी हिंदुस्थानचा प्रवास केला. योगासने, धनुर्विद्या, जादूचे प्रयोग ही साधने त्यांच्याकडे होतीच. मुंबई, कलकत्ता, मद्रास, दिल्ली इत्यादी प्रमुख शहरांतील शाळा काॅलेजांमधून त्यांचे प्रयोग झाले.

इ. स. 1948 मध्ये सौ हिराबाई बडोदेकर यांच्या संगीत पार्टीबरोबर पूर्व आफ्रिकेच्या प्रवासाची त्यांना संधी मिळाली. आफ्रिकेतील प्रवासाचे अनुभव त्यांनी ‘सकाळ’ व ‘स्वराज्य’ या वृत्तपत्रांमधून प्रसिद्ध केले. आफ्रिकेचा दौरा यशस्वीरीत्या पार पाडून आल्यानंतर त्यांनी स्वतंत्रपणे इंग्लंड व युरोपमधील आणखी काही देशांचा प्रवास केला आणि नंतर पूर्वेकडील जपान आदि देशांचा दौरा त्यांनी केला. ”प्रवासी जादूगार” या जादूगार रघुवीर यांच्या प्रवासवर्णनाच्या पुस्तकात अनाथ विद्यार्थी गृह या संस्थेचे प्रमुख व महाराष्ट्रातील प्रसिद्ध शिक्षणतज्ज्ञ डॉ ग. श्री. खैर यांनी करुन दिलेला आहे. श्री रघुवीर यांनी जादूचे प्रयोग करुन तोपर्यंत निरनिराळ्या सार्वजनिक संस्थांना देणगीदाखल 72000 रुपये मिळवून दिले याचा त्यांनी परिचयात मुद्दाम उल्लेख केलेला आहे. प्रवास पुष्कळ लोक करतात. पण समाजाचे व संस्कृतीचे निरीक्षण करण्याची दृष्टी थोड्यांनाच असते. त्यातल्याही फार थोड्यांना आपले अनुभव, निरीक्षण व विचार लिहिण्याची कला साधते. अशा थोड्यांपैकी श्री रघुवीर आहेत असे गौरवोद्गार त्यांनी परिचयात काढले आहेत.

कोणतीही नवीन गोष्ट समजून घेण्याची जिज्ञासू वृत्ती आणि आनंदी स्वभाव या दोन गुणांमुळे त्यांनी अभ्यासाबरोबर व्यायाम, योगासने, वक्तृत्व यासारख्या इतर विषयातही विद्यार्थीदशेतच प्रगती केली. एखादा नवीन खेळ अथवा कला शिकावयाचे मनांत आले की त्यासाठी वाटेल ते परिश्रम घेऊन ते साध्य करण्यासाठी त्यांची सारखी धडपड चालत असे याबद्दल डॉ खैर यांनी परिचयात उल्लेख केलेला आहे.

एकदा व्यायामात कमी गुण मिळाल्यामुळे डॉ खैर त्यांच्यावर खूप रागावले. त्याचा परिणाम असा झाला की पुढील एका वर्षात त्यांनी व्यायामात भरपूर प्रगती करुन शक्तीचे प्रयोग करण्यास सुरुवात केली. शक्तीच्या प्रयोगाबरोबरच अनाथ विद्यार्थी गृह या संस्थेत शिकविली जाणारी धनुर्विद्या त्यांनी आत्मसात केली. शब्दवेध, स्पर्शवेध, भ्रमरवेध इत्यादी धनुर्विद्येतील अवघड प्रकारही त्यांनी साध्य केले. त्यानंतर धनुर्विद्येचा अधिक अभ्यास करण्यासाठी ते राजकोटला श्री राणा नावाच्या जादूगाराकडे काही दिवस राहिले. श्री राणा यांनी धनुर्विद्येबरोबरच श्री रघुवीर यांना उत्तमपैकी जादूचे व हिप्नाॅटिझमचे प्रयोग शिकवले. श्री रघुवीर यांनी योगासनांचाही चांगला अभ्यास केलेला होता व ते सहा तास जमिनीत स्वतःला पुरुन घेऊ शकत. सहा फूट दोन इंच उंच व निळे डोळे असे त्यांचे प्रभावी व्यक्तिमत्व होते.

एकदा त्यांनी माजी मुख्यमंत्री स्व. वसंतराव नाईक ह्यांचे बाणाच्या सहाय्याने पुष्पहार घालून स्वागत केले होते. पु. ल. देशपांडे, राजा गोसावी, शिवशाहीर बाबासाहेब पुरंदरे यांच्याशी त्यांचे स्नेहपूर्ण संबंध होते. प्रयोगाच्या दरम्यान रिकाम्या घागरीमधून ते पाणी काढून दाखवायचे आणि त्यावेळी गंगेची प्रार्थना म्हणत असत. प्रयोग संपेपर्यंत थोडे थोडे पाणी ओतून खाली ठेवलेली बादली भरत असे. श्वास रोखून धरणे, योगासने, शक्तीचे प्रयोग ते करत. नुसते जादूचेच प्रयोग नाही तर अंधश्रद्धा निर्मूलनाचेही ते कार्य करीत. नारळ फोडणे कुंकू काढणे असे प्रयोग करुन त्यातील हातचलाखी दाखवून देत. व्याख्याने देत. जादू ही कला आहे हे सांगणारे ते एकमेव सत्यवादी जादूगार होते. आनंदी जीवनाकरिता कला ही त्यांची श्रद्धा होती.

पूर्वी एकदा जादूगार रघुवीर हे पुण्याहून सांगलीला प्रयोगासाठी येताना 4 – 5 किलोमीटर अलिकडे रस्त्याच्या कडेला द्राक्षाचा स्टाॅल होता. तिथे थांबून त्यांनी द्राक्षे घेतली. त्याचे पैसे देण्यासाठी त्यांनी स्टाॅलवाल्याकडूनच 1 रुपयाचे नाणे घेतले आणि हाताच्या मुठीमध्ये ठेवून दुसर्‍या हाताने मुठीवर आघात करायला सुरुवात केली. खाली स्टाॅलवाल्याला हाताची ओंजळ करायला सांगितली आणि बघता बघता त्याने मागितले तेवढे रुपये त्याच्या ओंजळीत पाडले. स्टाॅलवाला अचंबित झाला. ही हातचलाखी आहे. नजरबंदी आहे. असे जादूने पैसे पाडता आले असते तर मला गावोगावी प्रयोग करावे लागले नसते असेही त्यांनी त्याला समजावून सांगितले. डोळ्यांवर काळी पट्टी बांधून ते रस्त्यावर मोटारसायकल चालवत असत आणि रस्त्यामध्ये कोणी हार घेऊन उभे असल्यास मोटारसायकल थांबवून हार गळ्यात घालून घेत असत. डोळे बांधून रस्त्यावर मोटारसायकल चालवणे, स्वप्नसृष्ठी, नोटांचा पाऊस पाडणे, हातातून वीजनिर्मिती, भूतांचा नाच असे अनेक प्रयोग आकर्षणाचे कारण होते. आचार्य अत्रे यांच्या ‘तो मी नव्हेच’ या नाटकामध्ये राधेश्याम महाराज साकारताना त्यामध्ये अचूकता यावी म्हणून आचार्य अत्रे यांनी पणशीकरांना जादूगार रघुवीर यांच्याकडे जादूचे लहान प्रयोग शिकायला पाठवले होते !

इंग्लंड, जपान, रशिया इत्यादी देशात त्यांनी आपले जादूचे प्रयोग सादर केले. त्यांना अनेक पारितोषिके मिळाली. जवळपास 7023 प्रयोग त्यांनी केले. ‘भारतीय जादूची शाळा’ ही संस्था त्यांनी 1960 मध्ये पुणे येथे काढली. जादू शिकण्यासाठी तेथे परदेशातूनही विद्यार्थी येत असत. अनेक शाळा महाविद्यालयांमध्ये त्यांनी जादूविद्येवर व्याख्याने देऊन त्या विद्येचा प्रचार केला.
”प्रवासी जादूगार” असे नाव दिलेला त्यांचा जपानी शैलीतील बंगला त्याकाळात अगदी प्रसिद्ध झालेला होता. ज्या काळात आधुनिक तंत्रज्ञान आलेले नव्हते त्याकाळात त्यांनी या बंगल्यात टाळी वाजवल्यावर पाणी येणे, लाईट लागणे अशा सुविधा केलेल्या होत्या. अनेक चॅरिटी शो करुन त्यांनी शाळांना संस्थांना मदत केली. खेडेगावापासून मोठ्या शहरात प्रयोग केले. अडीअडचणीत दुसर्‍याला मदत करणे हा त्यांचा स्वभाव होता. हाच सद्गुण त्यांचे नातू जादूगार जितेंद्र रघुवीर यांच्यातही पहावयास मिळतो. सांगलीतील खिद्रापूर जवळील पूरग्रस्त गावात जाऊन त्यांनी जीवनावश्यक वस्तू पोहोचवल्या.

जादूगार रघुवीर यांचा शकुंतला पटवर्धन यांच्याशी प्रेमविवाह झालेला होता. त्या सुद्धा जादूचे प्रयोग करायच्या. बोलक्या बाहुल्या हा कार्यक्रम करायच्या.
जादूगार रघुवीर यांची ”प्रवासी जादूगार” व “मी पाहिलेला रशिया” अशी दोन रंजक प्रवासवर्णने लिहिलेली आहेत. ती अनुक्रमे 1954 व 1958 मध्ये प्रसिद्ध झालेली आहेत. त्यांच्या अनेक आवृत्त्या निघाल्या. सध्या ही पुस्तके आऊट ऑफ प्रिंट आहेत. एक गोष्ट विशेष उल्लेखनीय आहे की मी पाहिलेला रशिया या पुस्तकात जादूगार रघुवीर यांनी योगीराज शंकर यांची माॅस्को मध्ये भेट झाल्याचा प्रसंग वर्णन केलेला आहे. तो प्रसंग शंकर गीतेत आठव्या अध्यायात पुढील प्रमाणे ओवीबद्ध झालेला आहे.

”जादूगार रघुवीर रशियात|होते माॅस्को शहरात |तेथे शंकर महाराज असत |दिवस कडक हिवाळा ||99¦¦

सर्वत्र बर्फ पडत |लोक कोटावर कोट घालत |महाराज साध्या वेषात |शहरभर हिंडत ||100||

प्रत्येक माणूस मास्कोत|महाराजांस ओळखीत |गरम कपडा न थंडीत |लोक चकित होतात ||101||

याखेरीज ‘जादूतील गंमती जमती’, ‘पत्त्यांची जादू’, यासारखी छोटी पुस्तकेही त्यांनी प्रसिद्ध केलेली होती. त्यांच्या प्रवासी जादूगार या पुस्तकाला 1960 मध्ये राज्य शासनाचा पुरस्कार सुध्दा मिळाला आहे.

जादूगार रघुवीर यांनी 1977 मध्ये व्यवसायातून निवृत्ती घेतली. त्यांच्यानंतर जादूगार विजय रघुवीर 1977 पासून प्रयोग करत. त्यांनी जवळपास 6330 प्रयोग केले. जादूगार रघुवीर यांचे दिनांक 20 आॅगस्ट, 1984 रोजी निधन झाले. पुढील पिढीतील जादूगार जितेंद्र रघुवीर यांनी देखील ते स्वतः इंजिनिअर असून देखील जादूचा वारसा पुढे चालवला आहे. अगदी वयाच्या 5 व्या वर्षापासून ते प्रयोग करत आहेत. मध्यंतरी त्यांनी प्रवासी जादूगार व मी पाहिलेला रशिया या पुस्तकातील निवडक अंशांचे अभिवाचन केलेले होते. ते युट्यूबवर उपलब्ध आहे. त्यांनी देखील अनेक देशांमधून प्रयोग केलेले आहेत. आता चौथ्या पिढीतील बाल जादूगार ईशान रघुवीर जादूचे प्रयोग करीत आहेत.

82 वर्षे 27 देश फिरुन जादूगार रघुवीर यांच्या तीन पिढ्यांमिळून आतापर्यंत जवळपास 15800 पेक्षा अधिक प्रयोग केलेले आहेत. जादूचे प्रयोग स्टेजवर तिकीट काढून सहकुटुंब बघण्यासाठी असतात याची महाराष्ट्रातील लोकांना सवय लावणारे जादूगार रघुवीर यांची 24 मे रोजी 98 जयंती झाली . 2024 मध्ये त्यांची जन्मशताब्दी येत आहे. त्यांच्या पुढील पिढ्यांनी जादूच्या प्रयोगात कल्पकतेने विलक्षण नाविन्य आणि अत्याधुनिकता आणली आहे. व्हॅनिशिंग मॅन इन मायक्रोव्हेव ओवन, पासिंग स्टील रींग्ज थ्रू आॅडीयन्स, कटींग मॅन इन टू हाल्व्हस, घोष्ट डान्स, 8 फुटी डायनासोरशी लढत, स्वार्ड कॅबिनेट, शून्यातून विश्वनिर्मिती, आर्म इल्युशन, हुडिनी बाॅक्स, ट्युब झ्याक, नोटांचा पाऊस इ. असा भरगच्च कार्यक्रम असतो. लहान बच्चे कंपनी तर त्यात रंगून जातेच पण आबालवृद्धही वय विसरुन या कार्यक्रमात रंगून जातात.

या निमित्ताने जादू या कलेला शासकीय दरबारी दर्जा मिळावा व ही कला जोपासनार्‍या कलावंतांना शासनाकडून प्रोत्साहन व पुरस्कार मिळावेत ही सदिच्छा व्यक्त करुन पुनश्च अभिवादन करतो.

– लेखन : विलास कुडके.
– संपादन : देवेंद्र भुजबळ. ☎️ 9869484800