दुर्मीळ पुस्तके : १

हवेंतील मनोरे
आपल्याला काही पुस्तके ऐकून माहिती असतात. तर काहींचे कुठे तरी उल्लेख वाचलेले असतात. पण अशी पुस्तके सहजासहजी मिळत नाहीत. अशा दुर्मिळ
पुस्तकांविषयी दर शुक्रवारी लिहिणार आहेत, ग्रंथप्रेमी श्री विलास कुडके. वाचू या आजचा पहिला भाग.
– संपादक

आनंद यादव यांनी लघुनिबंधाचा इतिहास नावाचे एक पुस्तक लिहिले आहे. त्यात शेवटी लघुनिबंधकार व त्यांचे लघुनिबंध संग्रह यांची भलीमोठी यादी दिली आहे. त्यात “हवेंतील मनोरे – ग. खं. पवार (1938)” एवढी नोंद आढळते. बाकी या लेखकाबद्दल समाज माध्यमात वा आंतरजालावर काहीही माहिती आढळत नाही.

अगदी योगायोगाने हे पुस्तक माझ्या हाती आले. य.गो.जोशी प्रकाशनाने हे पुस्तक 1938 मध्ये प्रकाशित केले आहे. पुठ्ठा बांधणी, जाड कागद, गुलाबी शाईमध्ये खिळा टाईप मुद्रण आणि खुणेसाठी खास दोरी ही वैशिष्ट्य ठळकपणे नजरेत भरतात. त्यामुळे 85 वर्षांपूर्वीचे हे पुस्तक आजही आपला बाज कायम राखून आहे. त्याला जिर्णता, खिळखिळेपण यांचा नावालाही स्पर्श झालेला नाही.

त्या काळातील या पुस्तकाची किंमत सव्वा रुपया एवढी होती. दुर्मीळतेच्या कसोटीवर आज या पुस्तकाची किंमत अमुल्य अशीच आहे. आजच्या काळात ग. खं. पवार हे नावसुद्धा कोणाला ठाऊक नसावे.

या पुस्तकाला दा. न. शिखरे यांची ‘अंगुलि – निर्देश’ म्हणून प्रस्तावना लाभली आहे. त्यात त्यांनी ग. खं. पवार यांच्या आधीच्या ‘उषा’ व ‘फुलपाखरे’ या दोन कादंबर्‍यांचा उल्लेख केला आहे. त्याही दुर्मीळ या सदरात मोडतात. या पुस्तकात ग खं पवार यांचे त्यांचे मित्र शान्ताराम आठवले व एस. रामसिंह यांच्यासह एक छायाचित्र तेवढे आहे. बाकी त्यांचे चरित्र कोठेही उपलब्ध होत नाही.

वय व शिक्षण बेताचेच असताना आणि चित्तात व्यवधान उत्पन्न करणार्‍या दैनिकाच्या रामरगाड्यात गुंतलेले असताना प्रौढ माणसांना पोक्त विचार सुचविणारे, सुशिक्षितांनाही चिंतन करावयास लावणारे आणि वाचकांचे पांगलेले मन एकाग्र करणारे असे त्यांच्या पुस्तकाचे वर्णन प्रस्तावनेत दा. न. शिखरे यांनी केलेले आहे.

केवळ कथा – कादंबर्‍यांची फुलपाखरे उठविण्यात मौज न मानता ग खं पवार यांनी त्या चित्ताकर्षक साधनांचा उपयोग आपल्या विचारांचे वाहन बनविण्याकडे केला असा उद्गार दा. न. शिखरे यांनी केला आहे.

या पुस्तकातील निबंधात लालित्य आणि बोध धन सापडते. कल्पनासौंदर्य आणि विचारसौंदर्य या दोहोंचा मेळ चांगल्या प्रकारे पडलेला दिसतो. या पुस्तकाचे कोठलेही पान उघडले तर तेथे लघुकथेचा छापील संसार थाटलेला आढळणे जितके शक्य आहे तितकेच तत्वज्ञानाची पर्णकुटीही दृष्टीस पडण्याचा संभव आहे.

सुमारे निम्म्या निबंधांचा प्रारंभच मुळी लघुकथेच्या रुपाने झाला आहे. इतर निबंधांत मधून मधून कादंबरीमध्ये शोभणारे प्रसंग किंवा लहान लहान शब्दचित्रे विखुरलेली आहेत ही वैशिष्ट्ये दा. न शिखरे यांनी ठळकपणे नोंदविली आहेत.

हरघडी घडणाऱ्या प्रसंगांतून तत्त्वाचा ध्वनी शोधून काढणार्‍या भावनिबंधात विषयाचे साधर्म्य न आढळेल तरच नवल ! तुम्ही आम्ही, घरी दारी, रोज रोज ज्या गोष्टी करतो व पाहतो त्यातूनच काही संदेश ऐकवावयाचा ही भूमिका भावनिबंधकाराची असल्याने त्याच्या विषयांची पुनरावृत्ती होणे अपरिहार्य आहे.

नव्या प्रमाणेच जुन्या पुस्तकांचीही एक न्यारी मोहिनी कुणा वाचकावर पडत नाही ? आठवणीचा घड म्हणून टेंभा मिरवणाऱ्या माणसाच्या मेंदूतील स्प्रिंग तुटून एकदम विस्मरणाची मजा मधून मधून कोण लुटीत नाही ? आळस आला, आगगाडी चुकली असे अनुभव जगात ज्यांच्या वाट्यास येत नाहीत अशी माणसे किती ? ग्रंथाचे प्रेम, विस्मरण वगैरे चिरपरिचित विषयांवर लँब व गार्डिनर यांनी जसे भावनिबंध रचले तसेच आपल्याकडे ना सी फडके, अनंत काणेकर यांनीही लिहिले आणि हवेतील मनोरे या पुस्तकात श्री पवार यांनीही तशा विषयावर आपली लेखणी चालविली आहे असे दा न शिखरे यांनी नमूद केले आहे. छोट्या विषयातून मोठा ‘आशय’ काढण्याच्या या करामतीचा निर्देश चेस्टरटन यांनी Tremendous Trifles म्हणूनही केला आहे.

विफल झालेल्या महत्त्वाकांक्षा म्हणजे शेख महंमदी मनोराज्येंच ! – आणि असली ही मनोराज्ये स्थापण्यात आपण प्रत्येकजण सदा दंग असतो. त्याच न्यायाने हे ‘हवेतील मनोरे’ उभारले आहे असे ग. खं. पवार यांनी ‘मनोर्‍यावरुन ! -‘ या मनोगतात व्यक्त केले आहे.

या पुस्तकात हवेतील मनोरे, सौंदर्यातील भीषणता, जुगारी जग, सौंदर्य आणि स्त्रीदाक्षिण्य, जगाची भिती, गुलाब, तरुणी आणि प्रणय, नवी पुस्तके, जुन्याचा अभिमान, दैनंदिनी, गृहिणी गृहमुच्यते, मनुष्यस्वभाव, स्त्रिया, सौंदर्य आणि प्रेम, आठवणी आणि विस्मरण, दर्शनी मत, नावांतील जादू आणि गृहरत्नानि बालका : असे 16 लघुनिबंध आहेत.

एकेक लघुनिबंध म्हणजे कल्पकतेचे मौलिक रत्न आहे. हवेतील मनोरे या लघुनिबंधाची सुरुवात पत्त्यांचा टोलेजंग बंगला उभारण्यात गर्क झालेल्या शरद या मुलीच्या वर्णनाने केलेली आहे. ती हर्षभरीत होऊन नाचू लागते आणि तिच्या परकराचा की आणखी कशाचा धक्का लागून तो पत्यांचा बंगला एकाएकी ढासळून पडतो. लहान मुलांचेच कशाला ? मोठ्या माणसांचे देखील असेच असते असे म्हणत या लघुनिबंधात मनोराज्याबद्दल अतिशय सुंदर विवेचन केले आहे. दामुअण्णा परदेशी आगबोट कंपन्यांच्या जाहिराती वाचून इंग्लंड अमेरिकेची सफर करायचे बेत कसे आखते तेही मोठे गमतीदार वर्णन केले आहे. शेवटी ‘हे जग देखील परमेश्वराच्या कल्पनासृष्टीने निर्माण केलेला एक हवेतील मनोराच आहे’ अशी कल्पकतेची झेप घेतली आहे.

सौंदर्यांतील भीषणता हा लघुनिबंधही अफलातून ! सौंदर्य हे कधीच निर्भेळ – शुध्द स्वरुपात असू शकत नाही. त्या सौंदर्याच्या मागे कसली तरी भीषणता, काही तरी वैगुण्य, किंवा कोणता तरी कलंक हा असतोच. सर्वस्वी शुध्द – निर्लेप असे एकच एक सौंदर्य म्हणजे निर्गुण, निराकार अशा परमेश्वराचे! असे तथ्य मांडत एकेक उदाहरणातून त्याचे प्रत्यंतर घडवले आहे. तुफानाने खवळलेल्या सागराचे आकर्षक पण भीषण भयद सौंदर्य, कात टाकलेल्या नागाचे गारुड्याच्या पुंगीने गुंगून डौलदार फणा काढून डोलणे, गोकाक किंवा गिरसप्पा येथील जलप्रपात, वनराज सिंहाची गर्द आयाळ आणि बारीक कटी यांचे सौंदर्य अशा उदाहरणांची पखरण या लघुनिबंधात केलेली आहे.

“जुगारी जग” हा लघुनिबंधही असाच मनोवेधक. पावसामुळे टेनिसन संघाशी होणारा क्रिकेटचा सामना दुसरे दिवशी होईल की नाही यावर दामु अण्णांशी पैज मारण्याच्या प्रसंगाने या लघुनिबंधाची सुरुवात केली आहे. पण लावणे हाही जुगारच. जुगार ही अनादिकालापासून चालत आलेली कला. सर्व धर्मग्रंथात जुगाराचा निषेध केला आहे. जुगार खेळणे महापातकात गणले गेले आहे. पण तरीही पुराणांतरीचे राजे द्युत खेळत, स्वयंवर हेही एक प्रकारचा जुगार होता. घोड्याच्या शर्यती, लाॅटरी, परीक्षा, सामने, विवाह अशा कितीतरी उदाहरणातून ग. खं पवार यांनी जुगारी जग उभे केले आहे.

“सौंदर्य आणि स्त्री” दाक्षिण्य हाही मार्मिक विनोदी लघुनिबंध. रेल्वे प्रवासात डब्यात नेमके जागा देण्यावरुन कसे स्त्री – दाक्षिण्य दाखवण्यात कसा भेदभाव केला जातो, सौंदर्यवतीला जागा द्यायला कसे सगळे तयार होतात आणि तेच लेकुरवाळी स्त्रीकडे कसे दुर्लक्ष केले जाते ते अगदी मार्मिकपणे मांडले आहे. स्त्री – दाक्षिण्याचे कितीतरी गमतीदार प्रकार या लघुनिबंधात वर्णन केले आहेत.

“जगाची भीति” या लघुनिबंधात जग काय म्हणेल या भीतीपोटी काय काय घडते याचे बहारदार वर्णन आले आहे.

“गुलाब, तरुणी आणि प्रणय” या लघुनिबंधात गुलाब आणि तरुणी यातील साम्य वर्णन केले आहे.

“नवी पुस्तके” या लघुनिबंधात नव्या पुस्तकांचा बालवयात आणि नंतरही आनंद काय असतो त्याचे अतिशय सुंदर वर्णन केले आहे. चार पैसे किंमतीचे बालवाचनमालेचे पुस्तक घरी नेल्यावर मुलीला किती आनंद झाला हे सुंदरपणे टिपत या लघुनिबंधाची सुरुवात केली आहे. दरवर्षी परीक्षा पास होण्याने जो आनंद होई त्यापेक्षा किती तरी अधिक पटीने त्यानंतर मिळणाऱ्या नव्या पुस्तकाने होत असे हा स्वानुभव नमूद केला आहे. नवी पुस्तके. त्यांची ती विविधरंगी मोहक नि सुबक वेष्टनें, मोहरेदार अक्षरांनी नटलेली पाने, आतील गमतीदार गोष्टी नि चटकदार वर्णने आणि त्यांचा तो नवीनपणा प्रत्ययास आणून देणारा ठराविक मजेदार वास.. असे बहारदार वर्णन केले आहे. नव्या पुस्तकांचे एकेकाचे वेडही यात अगदी गमतीदार केलेले आहे.

“जुन्याचा अभिमान !” या लघुनिबंधात वीस वर्षे एकाच घरात राहणार्‍या यशवंतरावांशी संवाद साधत सुरुवात केली आहे.एखादी सवय माणसाच्या एकदा अंगवळणी पडली म्हणजे तीच तिला आवडू लागते आणि नंतर तिच्याबद्दल त्याला कमालीचा अभिमान वाटू लागतो. या वृत्तीवर हा मार्मिक लघुनिबंध आहे.

“दैनंदिनी” हा लघुनिबंधही मजेशीर आहे. दामु अण्णांच्या दैनंदिनीपासून सुरुवात होते. सकाळी किती वाजता उठलो, मंडईत जाऊन कोणती भाजी विकत आणली, ती किती महाग पडली व मिळाली ती कशी सडकी निघाली, खोटीच आणेली कशी दिली इ. प्रसंग त्यात असतात. हा अव्यापारेषु व्यापार का करावा हे लेखकास कळत नाही. याउलट एका स्नेह्याने कशी आदर्श दैनंदिनी लिहिली ते वर्णन केले आहे. दैनंदिनी ही केवळ व्यापार्‍याची खातेवही असू नये असा विचार यात मांडला आहे. दैनंदिनी म्हणजे स्वत:चे एक प्रकारे आत्मचरित्र हा विचार यात मांडला आहे.

“गृहिणी गृहमुच्यते !” या लघुनिबंधात गृहिणी हेच खरे घराचे सौंदर्य असते! घराचा स्वर्ग किंवा नरक बनविणे गृहिणीच्या हाती असते हा विचार यात फुलवला आहे.

“मनुष्यस्वभाव !” हा लघुनिबंध मोठा मजेशीर व गमतीदार आहे. लेखक पुस्तक विकत आणून नुकतेच चाळत बसले होते तोच त्यांचा एक स्नेही येतो. त्यांच्या स्वभावाची पूर्ण माहिती असल्याने लेखक ते पुस्तक चटकन टेबलाच्या खणांत ढकलतो पण ‘काय वाचीत होता पाहू ?’ अशी पृच्छा केली आणि जसे काही आपलेच घर व आपलीच मालमत्ता आहे असे समजून त्यांनी ड्रावरला हात घातला. असे विविध मनुष्य स्वभाव या लघुनिबंधात वर्णन केले आहेत.

“स्त्रिया, सौंदर्य आणि प्रेम !” या लघुनिबंधात या तिन्हीतील अनुबंध अतिशय सुंदर पध्दतीने मांडला आहे.

“आठवणी आणि विस्मरण !” या लघुनिबंधात विस्मरणामुळे कसे गमतीचे प्रकार घडतात त्याचे मोठे मजेशीर व गमतीदार वर्णन केले आहे.

“दर्शनी मत !” या लघुनिबंधात प्रथम दर्शनी मत बनवण्याच्या आपल्या वृत्तीबद्दल वर्णन केले आहे. प्रथमदर्शनी प्रेम काय किंवा मत काय हे पुष्कळदा फसवे असते आणि माणूस त्यामुळे चांगलाच चकतो या अनुषंगाने सुंदर विवेचन केले आहे.

“नावांतील जादू !” हा लघुनिबंधही असाच अफलातून. नावात काय आहे? असे शेक्सपियर म्हणतो पण या लघुनिबंधात नावातच कसे सारे आहे, नावाची जादू काय हे अतिशय सुंदर मांडले आहे.

शेवटचा लघुनिबंध “गृहरत्नानि बालका: !” यात मुले म्हणजे देवाघरची फुले व घरातील रत्ने म्हणतात प्रत्यक्ष संसारात गृहरत्न बालकांमुळेच पसरलेल्या दु:खाचे देखावे आपल्यापुढे उभे केले आहे.

असे हे ‘हवेतील मनोरे‘ लघुनिबंधाचे 1938 मध्ये प्रकाशित सुंदर व पुढे त्याची आवृत्ती न निघाल्याने विस्मरणात गेलेले दुर्मीळ पुस्तक ! अशा दुर्मीळ पुस्तकांचे ती काळाच्या उदरात लुप्त होण्याआधी जतन करावयास हवे. प्रताधिकार कायद्यातील तरतुदी पाळून हे जुने धन रसिक वाचकांना खुले व्हायला हवे. संबंधित प्रकाशकच हे करु शकतात ! अशा पुस्तकांची पूर्वनोंदणी करुन नवीन आवृत्ती काढू शकतात. अर्थात रसिक वाचकांनीही संबंधित प्रकाशकाकडे नवीन आवृत्तीसाठी आग्रह धरु शकतात.

– लेखन : विलास कुडके
– संपादन : देवेंद्र भुजबळ. ☎️ 9869484800