पालकत्व : एक कला – २०

“लालदिव्याच्या वस्तीतील बाळ“

“बाबू दिखाई नाही देता, कहां है ? ” मी कजरीला विचारलं. त्यावर सात वर्षाची कमली पटकन खाटेकडे बोट दाखवत म्हणाली, “अभी खाट के नीचेसे निकला नाही उसको माँ ने”. कजरीने आपले काजळ भरलेले मोठे डोळे अधिकच मोठे करत कमलीला गप्प राहण्यास खुणवले. कमली मान खाली करून चोरट्या नजरेनं माझ्याकडे बघत होती. कजरीने खाटेवरची चादर पुढे ओढली आणि उगाच काहीतरी आवरतेय असं दाखवत विषय बदलत म्हणाली, “दीदी, ये कमली के कहीं कोई कीलास लागवा दो. जरा भी पढाई ना करती ये”. कमली खाटेखाली आणि माझ्याकडे आळीपाळीने बघत होती, जणु कुठल्याही क्षणी काहीतरी गुपित बाहेर पडेल असे काहीसे भाव, तिचा चेहरा व्यापुन होता. मी कजरीला उत्तर देत म्हणाले, “हां बात करती हूं टीउशन क्लास के लीए”. तेवढयात बारीक आवाज आला खाटेखालून. कमलीने माझ्याकडे बघितलं, त्याचवेळी कजरीने पटकन खाटेवर पडलेला छोटा ट्रांजिस्टर सुरु केला, त्याच्या आवाजात तिला खाटेखालुन येणारा आवाज नाहीसा करायचा होता. म्हणुन कदाचित, ती धडपडत होती. मी कळुन न कळ्ल्या सारखं केलं, तीला काय लपवायचं होतं, त्यात तीची मदत करावी असं वाटलं.

मी निघाले होते, कमली पण माझ्या मागे आली लगेच. आणि तेवढ्यात बाळ रडल्याचा जोरात आवाज आला. ट्रांजिस्टर च्या आवाजाला मागे टाकत स्पष्ट सगळीकडे बाळाचं रडणं ऐकू येत होतं. आता कजरीचा नाईलाज झाला होता, तीने पटकन खाटेखालुन बाळाला काढलं. पाच, सहा महिन्याचा बाबू शी सु झालेल्या अवस्थेत किंचाळून रडत होता. मी काहीच बोलले नाही. कजरीला काहीच न विचारता तीला म्हणाले, “बाबू के कपडे बदल के दुध पिला दो”. कजरीने होकार्थी मान हलवली. आणि मी निघाले कमलीला घेऊन.

जरा लांब आल्यावर, कमली कधी सगळं एकदाच मला सांगते असं झालं होतं तिला, इकडचा तिकडचा आडोसा घेत ती म्हणाली, “दीदी बाबू को माँ ने कालू मामा की पुडीया पिलाई थी सुबह को”. मी विचारलं, “बाबू बिमार है क्या ? कोई दवाई दी थी क्या माँ ने ?”. कमली माझ्याकडे, मला अगदी काहीच कळत नाही अश्या आविर्भावात म्हणाली, “ना दीदी, ये पुडीया तो सभी छोटे बच्चे लोगो देते है. जो सरकते नही, मतबल बाबू के जीतने छोटे”. मला काहीच कळलं नव्हतं असं नव्हतं. पण मी पुढे कमलीला विचारलं, “पुडीया देने से क्या होता है कमली ?”. तिने परत माझ्यकडे हसुन बघितलं आणि म्हणाली, “दीदी, आपको तो कूछ भी मालूम नाही हैं, ऊससे छोटे बच्चे लोग पांच, छह घंटे सो के रहते हैं, खाट के नीचे. माँ को परेशानी नही होती, फिर धंदे मे”. सात, आठ वर्षाची कमली ती, तीला जेवढं कळालं होतं ते तीने मला सांगितलं आणि उड्या मारत माझा हात धरून पुढे चालु लागलीं. मी खुप अस्वस्थ झाले.

अशी कुठली पुडीया दिली जाते या तान्ह्या लेकरांना ? ज्यामुळे ती सहा, सात तास शी, सु झालेल्या अवस्थेत झोपली असतात खाटेखाली, बेशुद्ध असल्यासारखी. झोपेचं औषध ? की आणि काही ? त्यामुळे त्यांच्या शाररिक, मानसिक स्वासथ्यावर काय परिणाम होईल ? असे अनेक प्रश्न मला हैराण करू लागले. कमलीला शाळेत सोडून थोडा वेळ तिथेच शिक्षकांशी बोलले, आणि वस्तीतुन परत जाताना कजरी च्या खोलीकडे लक्ष गेलं, बाबू खाली दुपट्यावर सुस्त पडला होता. तेवढ्यात, एक सोळा सतरा वर्षाचा बारीक, काळासा मुलगा तिथं आला, त्याच्या कपाळावर झापर्या केसांचा कोंबडा पसरला होता, खप्पड गालात भरलेला गुटखा चघळत तो हवं तिथं थुंकत होता. इथली मुलं कौमार्य अवस्थेत येई पर्यंत अशी अनेक प्रकारच्या व्यासनाच्या ताब्यात गेलेली असतात आणि त्यातच गुरफटत जातात. सोळा सतरा वर्षांच्या वयातच ही मुलं आपल्या मानसिक, शारीरिक आरोग्याच्या अत्यंत खराब पातळीवर आलेली असतात.

कजरीला पुडीया दाखवतं तो म्हणाला, “पिछले पैसे बाकी है अभी, और फिर से पुडीया मांगी क्या ? बाई, कच्ची अफू क्या फिरी (free) मे मिलती है ?” ते ऐकून माझे हातपाय गारठले.
चार ते पाच महिन्याच्या बाळांनां कच्ची अफू दिली जाते. याचा त्यांच्या शारीरिक, मानसिक आरोग्यावर काय परिणाम होत असेल याचा विचार देखील सुन्न करून जाणारा होता आणि कुठल्या प्रमाणात हे त्यांना दिलं जात असावं ? कोणी हे प्रमाण ठरवलं असावं ? असे अनेक प्रश्न आपल्या सारख्या सामान्य लोकांसाठी असवस्थ करणारे होते. पण त्या आईकडे दुसरा पर्याय तरी आहे का ? हे देखील तितकच महत्वाचं होतं. हा प्रसंग बघून, आई म्हणून ती आपल्याला निष्ठुर वाटेल कदाचित पण, तिला ते मुलं हवं असतं आणि त्यासाठी त्याला ती कोणा ही जवळ देऊ शकत नाही आणि त्याला सुरक्षित ठेवण्यासाठी ती स्वतः आपल्या बाळाला थेंब थेंब जहराची घुटी पाजण्यासाठी विवश असते. किती ही असह्ययता !

एक आई आपलं बाळ आपल्या जवळ ठेऊ इच्छिते. मांजर देखील तिच्या पिल्लाला काही धोका आहे असं जाणवल्यास आपल्या दातात धरून सुरक्षित ठिकाणी घेऊन जाते त्यावेळी तिच्याच दातांनी ते पिल्लू जखमी होत असतं आणि ती मांजर आपल्या लाळेने त्या पिल्लुची जखम बरी करत असते. पण इथे तर ही आई इतकी असमर्थ आहे की तिला आपल्या बाळाला सुरक्षित ठेवण्यासाठी त्याचे मानसिक, शारीरिक आरोग्य धोक्यात टाकावं लागत आहे.. ही किती मोठी विटंबना आहे.
कजरीला आता लक्षात आलं होतं की मी त्या मुलाचं बोलणं ऐकलं आहे. तिने माझ्या डोळ्यातील प्रश्न सहज वाचले आणि मी काही विचारण्या आधीच, मला म्हणाली, “दीदी आप ही बोलो क्या करें बच्चे को, किसके पास दे ? इधर तो अपने खुद के दात का भी भरोसा नहीं है. तो गैर का क्या ? इतने छोटे बच्चे तो बडे दामो मे बिकते हैं.”

आपल्या सारख्या सामान्य माणसाला इतके किचकट प्रश्न असू शकतात याचा देखील अंदाज बांधणं अवघड आहे. तर या प्रश्नांची उत्तरं कशी शोधणार आपण ? मी केवळ बघत राहिले तिच्या काजळी डोळ्यामागची लाचार आई आणि तिच्या लाल ओठाखालची ती हिरवी जखम.
बाबूचे कोरडे डोळे मात्र जणू वाट बघत होते सुरक्षित ओलाव्याची आणि एक हक्काच्या पाळण्याची गरज आहे. त्यावेळी मी एक विद्यार्थिनी होते. पोलिसांकडे तक्रार करायची तर त्याचा कसलाही पुरावा नव्हता.
मी बालकांना शाळेत पाठवण्यासाठी त्या मातांना तयार करत होते. शाळेच्या माध्यमातून बालकांशी संपर्कात राहून त्यांच्याबरोबर काम करत गेले. त्यावेळी शाळेत दाखल केलेली बालके आज शिकून मोठी झाली. समाजात पुनर्वसित झाली.
पी एच डी चा अभ्यास करताना रेड झोन मधील माता आणि त्यांच्या मुलांचं जगणं अभ्यासताना अनेक घटना, प्रसंग जवळून बघितले. समाजाने अनौरस ठरवलेल्या व्यावसायिक विश्वात रेड झोन मधील मातांची मूलं देखील अनौरस ठरतात आणि ती निष्पाप लेकरं होरपळून निघतात या भयानक आगीत. जन्माच्या आधीपासुनच त्यांचा खड़तर प्रवास सुरु होतो. असुरक्षितता पाचविला पूजलेली असते. आईच्या व्यवसायाच्या वेळी त्यांना सांभाळायची कुठलीच निश्चीत व्यवस्था नसते. अश्या परिस्थितीत मुलांचा सांभाळ करणं मातेसाठी एक मोठं आव्हान असतं. या बालकाच्या शिक्षण आणि आरोग्यासाठी बरीच वर्षे काम करतेय.

New Delhi, the 26th April 2013 RESOLUTION 1.3 The National Policy for Children, 1974 recognised that programmes for children should find prominent place in national plans for the development of human resources, so that children grow up to become robust citizens, physically fit, mentally alert and morally healthy. या अंतर्गत बालकांचे हक्क त्यांची सुरक्षा यासाठी अनेक तरतुदी करण्यात आल्या आहेत. पण तरी ही रेड झोन मधील ही निष्पाप बालकं अश्या असुरक्षित परिस्थितीत असह्यय अवस्थेत प्रत्येक ‌क्षणी नवीन जोखिमेस तोंड देत आहेत त्यासाठी बाल कल्याण समिती अध्यक्ष म्हणून संबधित पोलिस स्टेशन ला पोलिसांशी चर्चा केली त्यांचे सत्र घेतले. jj act, बाल कल्याण समितीची भूमिका याबाबत माहिती दिली आणि रेड लाईट एरिया मधील बालकांची स्टेशन डायरी करून बऱ्याच बालकांना सुरक्षित बालगृहात दाखल केलं. पण यात सगळ्यात मोठी अडचण म्हणजे रेड लाईट एरिया तील माता यांचे समुपदेशन करून घेणं, त्यांना वारंवार भेटणं आणि या बालगृहात त्यांची मुलं सुरक्षित राहतील, शिकतील, समाजात पुनर्वसित होतील हे समजावून सांगणं. हे वस्ती कार्यकर्त्यांसाठी आव्हान असतं.

ही बालके एकदा यंत्रणेत आली तर त्यांच्या पुनर्वसनासाठी काम करणं सोपं होईल. या माता वारंवार बालकांना सुट्टीला घेऊन जाण्यास बालगृहात येतात. त्यामुळे बालके स्थिर नसतात. त्या वस्तीत घडणाऱ्या अनेक गोष्टी ज्या पासून बालक थोडं लांब राहायला हवं तेच त्यांच्या समोर येतं. या माता मनातून फार असुरक्षित असतात. बालगृहात बालके ठेवली तर ती आपल्याकडे कधीच येणार नाही अशी भीती त्यांच्या मनात असते. पण या मातांना सतत समुपदेशन करून त्यांच्या ठिकाणी विश्वास निर्माण करण्याचा प्रयत्न सुरू आहे. संबधित बालगृहा़ंना सर्वे करून त्या मातांना मार्गदर्शन केलं जात आहे. जिल्हा विधी सेवा प्राधिकरण यांच्याशी वारंवार बैठका घेऊन या मातांना मदत मिळवून देण्याचा प्रयत्न होत आहे. रेड लाईट एरियातील बालकांच्या समस्या समजून घेऊन त्यावर उपाय योजना शोधण्यासाठी एक समिती गठीत करण्यात आली आहे आणि त्यावर अभ्यास आणि काम सुरू आहे.
क्रमशः

— लेखन : डॉ. राणी खेडीकर.
अध्यक्षा बाल कल्याण समिती, पुणे
— संपादन : देवेंद्र भुजबळ.
— निर्मिती : अलका भुजबळ. ☎️ 9869484800