१९ ऑगस्ट हा जागतिक छायाचित्रण दिन म्हणून साजरा करण्यात येतो. चौदाव्या शतकात कॅमेरा आबस्कुरा किंवा कॅमेरा ल्युसिडा हा कॅमेरा लिओनार्दा दा विंची याने वापरला. पुढे अठराव्या शतकात कॅमेरा आबस्कुराचा उपयोग त्यावेळचे चित्रकार देखावे चित्रित करण्यासाठी करत असत. या कॅमेऱ्यात सुधारणा करून कागदावर रासायनिक प्रक्रिया करून चित्र उमटवण्याची कल्पना पुढे आली. १७७५ मध्ये जे शुल्झ यांनी सिल्व्हर क्लोराइड प्रकाशामुळे काळे पडते हे दाखवले होते; पण त्यावेळी या माहितीचा उपयोग कसा करायचा याची कल्पना कोणालाच आली नाही. विल्यम लेविस (१७६३), जोसेफ प्रिस्टली (१७७२), के.डब्ल्यू. शेले (१७७७) यांनी यासंबंधी प्रयोग केले. टॉमस वेजबूड यांनी सिल्व्हर नायट्रेटमध्ये पांढरे कातडे व कागद भिजवून त्यावर सूर्यप्रकाशात पानांची व इतर चित्रे मिळवली. त्याविषयीची माहिती १८०२ मध्ये प्रसिद्ध केली. हेफ्री डेव्ही यांनी सिल्व्हर क्लोराइड प्रकाशाला जास्त संवेदनशील असते असे सुचवले.
तथापि, वर उल्लेख केलेल्या कॅमेरा आबस्कुराच्या साह्याने छायाचित्र काढण्याचे सर्व प्रयोग जास्त प्रकाशन काल व स्थिर करण्यासाठी लागणाऱ्या रसायनाचा अभाव यामुळे अयशस्वी झाले. कॅमेऱ्याच्या मदतीशिवाय एका कोरीव कामाचे छायाचित्र घेण्यात झोझफ सिनेफॉर नेप्स यांना १८२२ मध्ये यश आले. हे कायम स्वरूपाचे पहिले छायाचित्र होते. नेप्स यांच्या छायाचित्रांना ‘होलियोग्राफ’ असे म्हणतात. १८२७ मध्ये त्यांनी लंडन सोसायटीकडे कॅमेरा आबस्कुराने सिल्व्हर क्लोराइडचा थर दिलेल्या कागदावर घेतलेले एक निसर्गचित्र व होलियोग्राफीचे वर्णन पाठवले.
फोटोग्राफीची खरी सुरुवात १८३९ मध्ये झाली. फ्रांस ने १९ ऑगस्ट १८३९ रोजी या आविष्काराला मान्यता दिली. म्हणूनच १९ ऑगस्टला जागतिक छायाचित्र दिन साजरा करतात. हा दिवस त्या छायाचित्रकारांच्या कामाला प्रोत्साहित करण्यासाठी साजरा करतात, जे अनमोल क्षण छायाचित्राच्या रुपात कैद करून त्यांना अविस्मरणीय करतात.
छायाचित्रण हे जसे शास्त्र आहे, तंत्र आहे, तशीच ती कला देखील आहे. युद्ध छायाचित्रकार, वृत्त छायाचित्रकार, निसर्ग छायाचित्रकार यांना तर प्रसंगी जीव धोक्यात घालून छायाचित्रे घ्यावी लागतात. विविध बातम्यांसोबत छायाचित्रे प्रसिद्ध होत असतात. काही वेळा छायाचित्र कथा (फोटो फीचर) प्रसिद्ध होत असतात.ही छायाचित्रे आपण सहजपणे बघतो, पण ती कशी काढली गेली, याची चित्तरकथा अज्ञात राहते. काही वेळा ही चित्तरकथा थरारक सुध्दा असू शकते. ही बाब लक्षात घेऊन आपण आजच्या जागतिक छायाचित्र दिनापासून “फोटोमागची बातमी” ही सचित्र लेख माला सुरू करीत आहोत. आजच्या पहिल्या भागात नांदेड येथील महाराष्ट्र शासनाच्या माहिती विभागातून निवृत्त झालेले प्रथितयश छायाचित्रकार श्री विजय होकर्णे यांची “फोटोमागची बातमी” प्रसिद्ध करीत आहे.
ईतर व्यावसायिक, हौशी छायाचित्रकार यांनीही त्यांचे अनुभव लिहून पाठविल्यास त्यांचे स्वागत आहे.
आशा आहे की, आपल्या प्रतिसादामुळे ही अभिनव लेखमाला लोकप्रिय होईल. छायाचित्र दिनाच्या सर्व छायाचित्रकार बंधू, भगिनींना हार्दिक शुभेच्छा.
– संपादक
कैलास मानस सरोवर दर्शन
देवाधिदेव महादेव श्री शिवशंभू आणि जगनमाता पार्वतीदेवी यांचे परमपवित्र निवासस्थान म्हणजेच कैलास पर्वत.
हे समुद्रसपाटीपासून 22 हजार 28 फुट उंचीवर आहे. बर्फाच्छादित स्वयंभू अशा कैलाश पर्वताच्या दक्षिणेस निलम, पूर्वेस क्रिस्टल, पश्चिमेस रुबी व उत्तरेस सुवर्णरुप मान्यता आहे. लगतच महाराजा मानदाता यांनी तपस्याकरून शोधलेल्या पवित्र जल म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या मानस सरोवरची परिक्रमा करुन तेथील छायाचित्रण करण्याचा माझा मनोदय पूर्ण झाला.
या अशा पवित्र ठिकाणचे स्थान महात्म्य आहेच. पौराणिक मान्यतेनुसार कुबेराची नगरी म्हणून ओळखल्या जाते. येथूनच महाविष्णू यांच्या करकमलातून निघालेली गंगा कैलास पर्वताच्या शिखरावर पडते. येथे उमापती महादेव आपल्या जटेतून ती प्रवाहीत होते.
कैलाश मानस सरोवरला जाण्यासाठी बराच खर्च लागतो. शिवाय प्राणवायुचा अभाव लक्षात घेता वर्षभर मानसिक, शारीरीक, आर्थिक तयारी करुनच या सकारात्मक उर्जा देणाऱ्या ठिकाणाचे छायाचित्रण करण्याचा निश्चय सार्थकी ठरला आणि धन्य झालो. माझ्या आजवरच्या छायाचित्रण संचितामध्ये एक मोठी अलौकिक भरच पडली आहे.
हा प्रवास मोठा लांबपल्याचा खडतर असलातरी आम्ही नांदेडहून हैद्राबाद -लखनौ- नेपाळगंज, सिमीकोट, हिल्सा या मार्गाने नेपाळ चिनच्या सिमेवरुन तिबेटकडचा हा प्रवास बस, रेल्वे, छोटे विमान, हेलिकॉप्टर, या माध्यमातून पूर्ण करत चिनच्या बसद्वारे मानस सरोवर परिक्रमा पूर्णकरुन कैलाश परिक्रमा घोड्यावरुन तर कांही सहकाऱ्यांनी ती पायी पूर्ण केली.
भारत-नेपाळ-चिन या सिमावर्ती भागात मानस सरोवरकडे जाण्यासाठी ज्या उंच उंच पर्वत रांगा, नद्या, हिमशिखरे या निसर्गरम्य परिसराचे छायाचित्रण करताना विमान व हेलिकॉप्टरचे कुशल पायलट यांची मदत झाली. मोठ-मोठ्या दऱ्या कपारीतून प्रवास करणारे हेलिकॉप्टर चित्तथरारक अनुभव देऊन गेले. हवाई प्रवासात आडवे येणारे धुके-ढग, उंच पर्वताच्या मधोमध राईड करत जाणारे हेलिकॉप्टर छायाचित्रण करतांना तेथील निसर्गरम्य परिसर, पर्यावरण छायाचित्र काढण्यास जेवढे परावृत्त करत होते तेवढेच ते जिकरीचेही होते. हा अनुभव आजपर्यंतच्या छायाचित्रण कारकर्दीत प्रथमच अनुभवला. समुद्र सपाटीपासून 2 हजार 800 ते 3 हजार 800 मीटर उंचीवरुन घेण्यात आलेली ही छायाचित्रे माझ्यासाठी तरी दुर्मीळच होती. ही छायाचित्रे आपल्या चाहत्यासमोर 19 ऑगस्ट जागतिक छायाचित्र दिनानिमित्त ठेवतांना ती प्रत्यक्षाहूनही प्रतिमासुंदर दाखविण्याचा माझा प्रयत्न आहे. या नवनिर्मितीच्या आनंदाने मन भारावून गेले आहे.
यापुर्वीही अमरनाथ यात्रेचा पायी, घोड्यावरुन व हेलिकॉप्टरने छायाचित्रण करण्याचा अनुभव गाठीशी होताच शिवाय अमेरिकीतील ग्रँड कॅननच्या केलेल्या हवाई चित्रीकरणापेक्षाही नेपाळ ते चीनच्या सीमा भागातील नदी मार्गाने हेलिकॉप्टरच्या माध्यमातून केलेले छायाचित्रण हा प्रवास अलौकीकच होता.
छायाचित्रण क्षेत्रात काम करतांना निसर्ग, पर्यावरण, पक्षी यांची ओढ नेहमीच राहिलेली. स्वच्छ, सुंदर निसर्ग व पर्यावरणात देव मानणारा मी एक छायाचित्रकार. यावर्षी कैलास मानस सरोवरच्या यात्रेच्या निमित्ताने भारत, नेपाळ, चीन, तिबेट येथील हिमशिखरे उंच-उंच पर्वतरांगा व तेथील जनजीवन,आशिया खंडातील चार प्रमुख नद्या यात प्रामुख्याने ब्रम्हपुत्रा, सिंधु, सतलज, कर्नाली (घागरा)चे हवाई छायाचित्रण करतांना नांदेड येथील अभ्यासु तज्ज्ञ संशोधक एल. के. कुलकर्णी व त्यांच्या पत्नी सौ. चंद्रकला कुलकर्णी यांची आठवण झाली. त्यांच्या “गंगे तुझ्या तीराला” या पुस्तकात मी काढलेल्या काही छायाचित्रांचा समावेश करावयाचा होता. परंतू तो माझ्याकडून राहून गेला. मात्र ह्या नद्या दिसताच या दांपत्याची आठवण झाली. ही छायाचित्रे निश्चितच त्यांच्या उपयोगी पडतील, अशी अनुभूतीही त्याचवेळी झाली.
समुद्रसपाटीपासून 22 हजार फुट उंचीवर उमापती कैलाशाचे निवास असलेल्या कैलाश पर्वताचे छायाचित्र काढतांना या देवभुमी परिसरातील सकारात्मक ऊर्जेचा परिणाम तर प्रकृतीवर झालाच आणि येथे येऊन छायाचित्रण करण्याच्या दृढ संकल्पनेची कार्यसिद्धी झाल्याचे समाधान लाभले. असे मानण्यात येते की, महाराजा मानदाता यांनी मानस सरोवराचा शोध घेतला आणि त्याच किनाऱ्यावर तपश्चर्याही केली.
अशा या पवित्र मानस सरोवरमध्ये स्नान, लिंगपुजा, अभिषेक हा प्रसंग अवलौकीक होता. माझी आई नर्मदाबाई होकर्णे यांनी मी मानस सरोवरला जाण्यापुर्वी लिंगपुजा व अभिषेकांसाठी लागणारे साहित्य सोबत दिले. त्यात काय होते हे जरी मला माहीत नसले तरी परत आल्यानंतर आईचाही संकल्प पूर्ण झाल्याचे समाधान तिच्या शब्दात सांगतांना ती म्हणाली की, “तुला, पुजेसाठी व आरतीसाठी ज्या वाती तयार करुन दिल्या होत्या त्या 700 पदरा दरवर्षी श्रावण महिन्यात महादेवाला आरती करते. हा उपक्रम ती माझ्या जन्मापुर्वी पासून करते. यावर्षी केलेल्या त्या सातशे पदराच्यावातीची आरती कैलाश मानस सरोवरमध्ये माझ्यासह आमच्या सर्व सहकार्यांनी केली असे सांगितले. तेंव्हा तिचाही संकल्प पूर्ण झाला”.
तीनशे वीस कि. मी. क्षेत्रात पसरलेल्या मानस सरोवर परिसरात छायाचित्रण करतांना एकच इच्छा होती की, या परिसरात अनेक महान अनुभूतीने छायाचित्रण केलेले आहे. त्यांची अनेक पुस्तकेही प्रकाशित झाली आहेत. माझीही अशीच प्रार्थना होती की, या पवित्र देव भुमीत इतरांपेक्षा कांही वेगळे छायाचित्र काढता आले पाहिजे, अशी एकांतात मनोमन भावना व्यक्त होत असतांना क्षणार्धातच तेथील निसर्गरम्य वातावरणात बदल घडवून येत असल्याचे दिसून आले. हे पाहतच आपला छायाचित्र संग्रहकरुन ठेवण्याचा धर्म विसर न पडु देता ते टिपत राहिलो. टिपतांना कळत नव्हते की, मी कशा कशाचे फोटो काढत आहे. काय काढू, काय काढू नये, काय राहून जाईल का याचा भ्रम होत होता. मानस सरोवर परिसरात अनेकांना अनेक दृष्टांत झाल्याचे ऐकले तसेच वाचले होते. आपल्यासमोर काय दृष्टात घडेल याची माहिती नसतानाच त्याही वेगळ्या फोटो मिळविण्याची प्रार्थना जणु कैलाशाने तेथेच पूर्ण करुन दिली आणि अचानक कैलाश मानस सरोवराच्या मध्यभागी साक्षात परमेश्वर उतरावे अशा भव्य इंद्रधनुष्यच उतरला. एका छायाचित्रकाराला यापेक्षा काय मोठे ? या सप्तरंगी धनुष्यात मला जणु त्यावेळी माझ्या चाहत्या परमेश्वराने दर्शनच दिल्याचा भाव झाला. हा प्रसंग मी माझ्या या तोडक्या मोडक्या शब्दात कधीच सांगु शकणार नाही पण त्याप्रसंगी झालेला दृष्टांत मला झालेली अनुभूती मात्र मी माझ्या कॅमेऱ्यात टिपण्याची सोडली नाही. क्षणा-क्षणाला कॅमेरा मोड हा मोटर लावून क्लिक.. क्लिक.. क्लिक..क्लिक ह्या मला झालेल्या साक्षात्काराच्या सर्व घटना, प्रसंग तो परमेश्वररुपी मानस सरोवरामध्ये समावलेला इंद्रधनुष्य ही आज जागतिक छायाचित्र दिनानिमित्त माझ्या चाहत्यासमोर एका महाप्रसादा प्रमाणेच मी ठेवत आहे. याचेही मला समाधान आहे. असे म्हणतात जे जे आपणाशी ठावे ते इतरांशी सांगावे… अशाच हा माझा अनुभव मी छायाचित्र रुपांनी आपल्या समोर मांडत आहे.
एक छायाचित्रकार म्हणुन आवर्जुन सांगायचे झाल्यास माझा स्वभाव हा नास्तिक तर नाहीच पण अंधश्रद्धेच्या आहारी जाणाराही नाही. परमेश्वराचे अपार प्रेम, काम हीच पुजा म्हणाऱ्यापैकी एक कैलासाच्या सानिध्यात आठवण झाली ती आपले पुर्वज, आजोबा सदाशीवअप्पा होकर्णे, वडील वैजनाथअप्पा होकर्णे, काका बालाजीअप्पा होकर्णे, आत्या कमलाबाई झाडबुके यांनी माझे पालन पोषण करुन मला मोठे केलेले आहे. ह्या माझ्या दिवंगत नातेवाईकांची मला कैलाशाच्या पायथ्याशी झालेली आठवण खरोखराच ते कैलासास पावले अशीच होती.
आपल्या आयुष्यात आवडीचे शिक्षण आणि आवडीच्याच क्षेत्रात काम करण्याची संधी मिळणे याला नशिब लागते. तो नशिबवान, भाग्यवान तर मी आहेच यासाठी आई-वडिल, काका-काकु, आत्या-मामा यांची पुण्याई पत्नी व बंधूची साथ माझ्या पाठिशी आहे. म्हणूनच मी या क्षेत्रात स्वाभिमानाने आणि कर्तबगारपणे काम करु शकतो.
आज पर्यंतच्या कार्यकर्दीत खरी साथ मिळाली आपल्या वरिष्ठ अधिकारी व सहकारी कर्मचाऱ्यांची. दोनवेळा राज्य शासनाचा केकी मुस पुरस्काराचा मानकरी ठरु शकलो. या पुरस्काराच्या प्राप्तीनंतर दुरदर्शनच्या सह्याद्री वाहिनीने जेंव्हा मुलाखतीसाठी बोलवले तेंव्हा वेगवेगळ्या प्रश्नांना उत्तर देतांना आजपर्यंत काढलेल्या छायाचित्राबद्दल माहिती सांगतांना मुलाखतकर्त्यांनी शेवटी अशा एक प्रश्न विचारला की, होकर्णे तुम्ही काढलेला सर्वोत्कृष्ट फोटो कोणता ? मी कोणताही विचार न करता आपण काढलेल्या प्रत्येक छायाचित्राचा विचार करुन आत्मविश्वासाने या प्रश्नाला उत्तर देतांना म्हणालो की, तो फोटो अद्याप काढायचा राहिला. मुलाखतीत एकदम शांतता…. उत्तराचे गांभीर्य प्रश्नकर्त्यांना कळाले होते. मी मात्र स्तब्द्ध झालो. उत्तर दिल्यानंतर मी काही काळ निरुत्तर झालो. हया माझ्या आयुष्यातील सर्वात महत्वाच्या प्रसंगाचे उत्तर मला सापडले ते येथेच.
कैलाशाच्या पायथ्याशी डेरापुक येथे 4 हजार 560 मीटर उंचीवर मुक्काम केल्यानंतर सकाळी पहिल्या सुर्य किरणाचा कैलाश पर्वतावर पडणाऱ्या प्रसंगाचा छायाचित्र घेण्याची धडपड सुरु होती. पहिले सुर्यकिरण हे कैलासावर पडले. कॅमेऱ्याची कळ दाबून चार-पाच क्लिक झाले. पण पाहिजे तसा सुर्यप्रकाश पडतच नव्हता… परमेश्वर माझी परिक्षाच घेतो आहे. पण तो जो देतो तेंव्हा छप्पर फाडकेच देतो. क्षेत्र कोणतेही असो हे पवित्रा स्थान असे आहे की, येथे आपल्या ज्ञात अज्ञात आठवणीलाही तो जागे करतो. मलाही तेथे तीच अनुभवती झाली. थोड्यावेळातच सुर्याची ही सोनेरी किरण कैलासावर पडताच मी तर तत्परतेने तयार होतोच केंव्हा किरण पडेल, मी केंव्हा फोटो काढेल आणि ती माझी इच्छा पुर्ण झाली.
मला पाहिजे ते आणि त्यापेक्षाही अधिक वर्णन करता येणार नाही. अशी छायाचित्र काढता आली आणि पुन्हा येथेच अचानक मला काही वर्षापुर्वी विचारलेल्या प्रश्नाचे उत्तरही त्यांनीच दिले. जो माझा सर्वोत्कृष्ट फोटो काढायचा राहिला होता ते मिळाला.. आणि बस्स यापेक्षा एका छायाचित्रकाराला याहून अधिक काय पाहिजे होते, अशी भावना मनात घेत मी माझी पुढील यात्रा येथेच थांबवली आणि कैलासाला चरणस्पर्शकरुन, त्यांचा आर्शिवाद घेऊन आपल्या आयुष्यातील पुढील कार्यासाठी परतीच्या प्रवाशाला लागलो.
जय कैलास….
— लेखन, छायाचित्रण : विजय होकर्णे. नांदेड
— संपादन : देवेंद्र भुजबळ.
— निर्माती: अलका भुजबळ. ☎️ 9869484800
खूप छान होकर्णे सर.
आपला फोटोमागची बातमी लेख वाचला.खरंतर, छायाचित्रण हा आज केवळ छंद राहिला नसून, तो रोजगार उपलब्ध करून देणाराही बनला आहे.अनेक बाबतीत त्याची आवश्यकता भासते (उदा.लष्करात, शेती, उद्योग इ.) .छायाचित्रणाचा जगातील इतिहास स्पष्ट करून, आजच्या लेखात,कैलास मानस सरोवराच्या छायाचित्रासंबंधी आपले अनुभव सविस्तर मांडलेत.