संगीत ही एक सार्वत्रिक भाषा आहे, प्रत्येकजण तिच्याशी नाते जोडू शकतो. संगीताला आपण संस्कृतमध्ये दोनची संधि म्हणतो,
संगीत = सम + गीत.
भारतीय शास्त्रीय संगीत हे भारतीय उपखंडातील प्रसिद्ध शास्त्रीय संगीत आहे. याच्या दोन प्रमुख परंपरा आहेत. एक म्हणजे उत्तर भारतीय शास्त्रीय संगीत जे “हिंदुस्थानी शास्त्रोक्त संगीत” म्हणून ओळखलं जातं आणि दुसरा दक्षिण भारतीय संगीत, जे “कर्नाटक संगीत” म्हणून ओळखलं जातं.
या दोन्ही परंपरा पंधराव्या शतकापर्यंत वेगळ्या नव्हत्या. परंतु मधील मुघल राजवटीच्या काळात या परंपरा वेगळ्या झाल्या किंवा वेगळ्या स्वरूपात विकसित झाल्या. परंतु दोन परंपरामध्ये फरकापेक्षा वैशिष्ट्ये जास्त आहेत.
भारतीय संगीताचा उगम वेदांमध्ये असल्याचे म्हटले जाते. ख्याल, भजन, तराना, धृपद, धमार, दादरा, गझल, गीत, ठुमरी, कव्वाली, कीर्तन, शबुद, लक्षणगीत, चित्रपट गीते, लोकसंगीत, स्वरमालिका असे हे
भारतीय संगीत आहे.
भारतामध्ये लोकसंगीताची समृद्ध परंपरा आहे. लोकसंगीत वेगवेगळ्या राज्यांमध्ये, प्रदेशानुसार, त्या पद्धतीनुसार लोकसंगीत/लोककला आहेत.
गझल एक वेगळी शैली म्हणून ओळखले जाते जी जास्त काव्यात्मक आहे.
हिंदुस्तानी संगीताची तत्वे
स्वर किंवा सप्तक हे मुख्य सैद्धांतिक पैलू आहे- शास्त्रोक्त
संगीतामधला ‘सा’ हे टोनिक नोड भारतीय संगीताचे मूळ आहे. भारतीय संगीतामध्ये या सप्तकाचे खूप महत्त्व आहे. या सप्तकाचे तीन प्रकार आहे
1) मंद्र
2) मध्य आणि
3) तार सप्तक.
राग हा संगीताचा आत्मा आहे, शास्त्रीय संगीताचा आधार आहे. हे राग जवळजवळ हजार आहेत.
हिंदुस्तानी शास्त्रीय संगीतामध्ये रागाचे वर्गीकरण करण्याचा सर्वात सामान्य मार्ग म्हणजे थाट. थाट ही एक अशी सैद्धांतिक संकल्पना आहे की समान सूर आणि निसर्गाच्या रागांचे गट करण्यास मदत करते. असे दहा थाट आहेत, या दहा थाटांमध्ये राग विभागले आहेत.
ताल हा समतोलाचे सार आहे म्हणून तालाला शास्त्रीय संगीताचा महत्त्वाचा घटक मानतात. नृत्य, गायन, वादन या सर्व मध्ये संगीताची साथ देताना ताल समतोल राखतो जो संगीतात सर्वात आवश्यक आहे. यामध्ये ताल, लय, मात्रा असे तीन पैलू आहेत. मात्रा हे तालाचे सर्वात लहान एकक आहे.
भारतीय शास्त्रीय संगीतात राग आणि ताल असे दोन मूलभूत घटक आहेत. स्वरांच्या वैविध्यपूर्ण भांडारावर आधारित राग अत्यंत गुंतागुंतीच्या मधुर रचना बनवतो, तर ताल कालचक्र मोजतो !
भारतीय शास्त्रोक्त संगीत निसर्गाशी जोडलेले आहे. ज्यात नैसर्गिक घटना पासून प्रेरणा घेऊन दिवसाचे ऋतू आणि वेळ यांचा समावेश करून राग बनवले गेले आहेत.
श्रुती, स्वर, राग आणि ताल यांचे मूलभूत घटक कर्नाटक आणि हिंदुस्थानी संगीत दोन्हीमध्ये सुधारणा आणि रचनेचा पाया तयार करतात.
हिंदुस्थानी संगीताचे मुख्य गायन प्रकार म्हणजे धृपद, ख्याल, तराना, ठुमरी, दादरा आणि गझल. कर्नाटक संगीतामध्ये अल्पना, निरवल, कल्पनास्वरम आणि रागम, तानम, पल्लवी यांचा समावेश असलेली बरीच सर्जनशीलता आहे.
17 व्या शतकात, कर्नाटक संगीताच्या इतिहासाने 72 मेलाकर्तांची युगप्रवर्तक योजना पाहिली, जी व्यंकटमाखी यांनी सुरू केली. नंतर त्यागराजासारख्या संगीतकारांनी त्याचे अनुसरण करून अनेक सुंदर रागांचा शोध लावला.
संगीतावरील सर्वात जुना ग्रंथ म्हणजे भरताचे नाट्यशास्त्र.
भरतानंतरचे संगीतावरील इतर ग्रंथ जसे की मातंगाची बृहद्देसी, शारंगदेवाची संगीता रत्नाकरा, हरिपालाची संगीत सुधाकरा, रामामात्याची स्वरमेलकलानिधी इत्यादी, संगीताच्या विविध पैलूंबद्दल आणि वेगवेगळ्या कालखंडातील त्याच्या विकासाविषयी माहिती देणारा निधी उपलब्ध करून देतात.
पुढील भागात थाट म्हणजे काय ? त्याचे वेगवेगळे प्रकार त्यांची माहिती घेऊ या…..
– लेखन : प्रिया मोडक
– संपादन : देवेंद्र भुजबळ. ☎️ 9869484800.
