आताच्या अन् आधीच्या म्हणजे आमच्या पिढीत जे अंतर आहे त्यातील महत्वाचे एक म्हणजे आम्हाला आमची शाळा, आमचे शिक्षक, ते जिव्हाळ्याचे स्वच्छंद वातावरण… सारे सारे लख्ख आठवते. आताच्या पिढीत ही भावनिक गुंतवणूक दिसत नाही.
माझ्या बाबतीत तरी शाळेतले दिवस एकीकडे मंतरलेले दिवस होते. तर दुसरीकडे जडणघडणी चे दिवस होते. प्रायमरी शाळेचे फारसे आठवत नाही आता. ती नगर पालिकेची अर्थातच मराठी माध्यमाची शाळा होती. दाजी प्रायमरी शाळा. नागपूरच्या इतवारी भागात अगदी मुख्य पोस्ट ऑफिस समोर चाळीसारखी एकमजली कौलारू इमारत. चार खोल्याचे चार वर्ग. जमिनीवर लांब ताडपत्र्या टाकून बसायचे. समोर लिहायला लाकडी डेस्क. पूर्वी हिशेब लिहिणारे मुनीमजी वापरायचे तसे ! शाई, दौत,नीब असलेला पेन त्याला टाक म्हणायचे, हे आमचे लेखन साहित्य. शाईने कपडे खराब होणे, डाग लागणे हे कॉमन होते. ही शाळा आम्ही राहत होतो त्या पारखी वाड्याला लागून होती. म्हणून अर्थातच सोयीची. नगरपालिकेची म्हणून फी नगण्य !
पाचवी नंतर शाळा बदलली. महाल भागातील सी पी अँड बेरार हायस्कूल हे नव्या शाळेचे नाव. आता इंग्रजी नावांना विरोध होतोय. पण त्यावेळी जुन्या नागपूर भागातील (म्हणजे पुलापलिकडले नागपूर!) बहुतेक शाळांची नावे इंग्रजी वळणाची होती.उदा. निलसिटी हायस्कूल, न्यू इंग्लिश हायस्कूल वगैरे.
आमची शाळा तीन मजली. इंग्रजी सी आकाराची इमारत. मध्ये मोठे आंगण.तिथे प्रार्थना व्हायची. पहिल्या मजल्यावर बाल्कनीत मुख्याध्यापक, शिक्षक उभे रहायचे. तिथेच ऑफिस होते.शिवाय शाळेची पितळेची घंटा. सुरुवातीला श्री गोखले हे मुख्याध्यापक होते. त्यांचा दरारा होता.आमची शाळा सुरुवातीला त्यांच्याच नावाने (शिस्तीच्या दराऱ्या ने) ओळखली जायची. पाठक सर संगीत नाटक, स्नेह संमेलन विभाग बघायचे. मी त्यावेळी अनेक बाल नाट्यात कामे केली. त्यात पु ल चे वयम् मोठं खोटं हे आठवते. हे नाटक स्पर्धेला देखील गेले होते. शाळेतले स्नेह संमेलन तीन दिवस चालायचे. दर्जेदार नृत्य, नाटकाचे आविष्कार, स्पर्धा.. बक्षिसे.. शेवटच्या दिवशी स्नेह भोजन असायचे.
पहिल्या मजल्यावरील ड्रॉइंग हॉल चे मधले लाकडी पार्टीशन काढून लांबच लांब पंगती बसायच्या. जिलेबी, मसालेभात, ताक असा रुचकर लाजवाब मेन्यू.. शिक्षक स्वतः वाढायचे मुलाना!त्या जेवणाची चव अजूनही जीभेवर रेंगाळते आहे.
स्वयंशासन नावाचा एक प्रकार होता. एक दिवस पूर्ण शाळा विद्यार्थीच चालवायचे. मुख्याध्यापका पासून चपराशी, शिक्षक साऱ्या भूमिका विद्यार्थ्याच्या.त्यात स्पर्धा असायची. दरवर्षी मला गणित शिक्षकाचे पहिले बक्षीस मिळायचे. माझी मास्तरकी शाळेपासूनच सुरू झाली. शिवाय निबंध, वक्तृत्व, वादविवाद या स्पर्धा असायच्याच. मराठी शिकवणारे मोहरीर सर त्याचे इन्चार्ज होते. ते आमची तयारी करून घ्यायचे. त्यांना सात आठ मुले होती. (हाही मिश्किल विनोदाचा विषय). ही सर्व मुले हुशार होती. सगळी बोर्डात मेरिट मध्ये आलीत. मोठा मुलगा तर बोर्डात पहिला. पुढे तो आय आय टी, अशा मोठमोठ्या संस्थेत काम करून माझ्या बरोबर हैदराबाद येथे स्थिरावला राष्ट्रीय प्रयोगशाळेत. त्यामुळे त्याचा माझा संबंध टिकून राहिला. मोहरीर सरामुळे माझी मराठी साहित्याची, वाचन लेखनाची आवड वाढली, जोपासल्या गेली. आम्हाला जे जे लेखक होते त्यांच्या धड्यावरचे प्रश्न मी त्याच लेखकाच्या शैलीत सोडवत असे. या अभिनव प्रयोगात मोहरीर सरांची मदत झाली. अनेक स्पर्धांतून बक्षिसे मिळवता आली. गीता जयंती निमित्त गीता अध्याय पाठांतर स्पर्धा असायची. तेव्हा मी गीता पाठ केली होती.
माझा अकरावी मॅट्रिक चा निकाल लागला तेव्हा मी नागपूरला नव्हतो. मी उन्हाळ्याच्या सुटीत आईवडिलांकडे गेलो होतो. तिथे तारेने मी बोर्डात मेरिट मध्ये आल्याचे कळले. मोहरीर सर अभिनंदन करायला घरी आल्याचे; आजीला भेटल्याचे कळले. शिक्षक वर्गात ही आपुलकी होती. मी नागपूरला गेलो की मोहरीर सराना ते असे पर्यंत आवर्जून भेटत असे. ते हैदराबाद ला देखील येऊन गेले एकदा.
शाळेचे अरुणोदय नावाचे हस्तलिखित वार्षिक निघायचे. इंग्रजी शिकवणारे पंचवटीकर सर त्याचे इन्चार्ज होते. नववी पासून अकरावी पर्यंत मीच संपादक होतो. मुलांचा प्रतिसाद अल्प असायचा. त्यामुळे संपूर्ण मासिकात माझेच जास्त साहित्य असायचे. नाईलाजाने मलाच पाने भरायला लागायची. लेखणीला बळ तिथेच मिळाले. सजावट देखील करावी लागायची या अंकाची. असे सगळे पुढच्या प्रवासाचे प्राथमिक शिक्षण (रंगीत तालीम) या शाळेत झाले.
पंचवटीकर यांचे इंग्रजी शिकवणे अजूनही लक्षात आहे. मोहरीर सर ,पंचवटीकर सर ही सारी जुन्या वळणाची धोतर कोट घालणारी मंडळी. ते वर्गात येऊन खुर्चीत बसले की मला उभे करायचे. मी धड्याचे एकेक वाक्य वाचायचे. मग त्यावर लेखकाला काय म्हणायचे हे ते समजावून सांगायचे. मला उभ्याने नोट्स लिहिण्याची तारेवरची कसरत करावी लागे. ते घाईत लिहिलेले नोट्स घरी येऊन फेअर करावे लागत. यामुळे आपोआप जलद गतीने लिहिण्याची सवय लागली. या सरानी शिकवलेले आर एल स्टीव्हान्सन चा निबंध, पी जी वूडहाऊस चा अंकल पोजर हँगस ए पिक्चर, ऑल अबाऊट ए डॉग हे धडे, रविंद्रनाथ टागोर यांची पोस्टमास्टर ही कथा .. हे सरानी शिकवलेले लख्ख आठवते.
पंचवटीकर सर मार्क देण्यात अतिशय कंजूस होते.ते उत्तरा ना १/४,३/४,१/२ असे अपूर्णांकात मार्क द्यायचे. आमच्या वर्गात हायस्ट गुण पन्नास पैकी सत्तावीस, अठ्ठावीस. उलट दुसऱ्या वर्गात पन्नास पैकी चाळीस च्या वर गुण द्यायचे उज्जैनकर सर. याचा माझ्या टोटल मार्क वर परिणाम व्हायचा. (तरी माझा पहिला नंबर गेला नाही हा भाग वेगळा.) पण बोर्डात माझे इंग्रजी विषयाचे प्राविण्य केवळ एका गुणांनी गेले त्याला शाळेत सरानी दिलेले कमी गुण कारणीभूत होते हे खरे. पण त्याचे फारसे वाईट वाटले नाही हेही तितकेच खरे. कारण पुढे इंग्रजी, मराठी वर जे प्रभुत्व लाभले त्याचा पाया या शाळेतल्या शिक्षकांनी रचला हे निश्चित.
आठवी पर्यंत माध्यम मराठीच होते. त्यामुळे पाढे म्हणा, गणिताची सूत्रे,व्याख्या म्हणा, मला मराठीतून अजूनही पाठ आहेत.,(उदा. ज्याला अस्तित्व असते पण लांबी रुंदी जाडी नाही असे समजतात त्याला बिंदू असे म्हणतात !). मग नववी पासून अकरावी पर्यंत गणित सायन्स शिक्षण इंग्रजी मिडीयम मध्ये झाले. याचा कुठेही पुढे तोटा झाला नाही. अगदी मला तरी आय आय टी मध्ये देखील अडचण आली नाही. कारण मुळातच भाषेवरील प्रभुत्व उत्तम भाषा शिक्षकामुळे साधता आले.
सायन्स गणिताचे शिक्षक देखील चांगलेच होते. पण त्या वर्गात या शिक्षकाच्या बरोबरीने त्यांच्या सांगण्या वाटून मीही शिक्षकाचीच भूमिका बजावित असे. त्याचाही उपयोग पुढे शिकवताना झालाच. आमच्या शाळेशेजारी पाताळेश्र्वर मंदिर होते. शाळेत जाण्यापूर्वी या मंदिरात जाऊन दर्शन घेण्याचा माझा नियम होता. तो मी शाळा सुटे पर्यंत पाळला. श्रद्धा मनात आपोआप रुजल्या कुणी न सांगता. आमच्या शाळे समोर धनवटे नगर विद्यालय (निलसिटी हायस्कूल) होते. तिथल्या मैदानात आठवडाभर वसंत व्याख्यानमाला व्हायची. प्रा सावळापूरकर नावाचे शिक्षक अन् त्यांचा शिष्यगण यांची ललित कला विहार नावाची संस्था होती.चार आणे तिकीट असायचे. मोठ्या मैदानावर सतरंज्या टाकून बसायचे. बाबासाहेब पुरंदरे यांची शिवाजी महाराज यांच्या वरील व्याख्याने तेव्हा ऐकली. ते खडू फळा वापरून मास्तर शिकवतात तसे ते युद्धस्थ कथा रम्या सांगायचे.
महाराष्ट्राचे चालते बोलते विद्यापीठ म्हणजे बाळशास्त्री हरदास यांची महाभारतावरील रसाळ प्रवचने, प्रभावती राजे यांची प्रासादिक व्याख्याने याच मैदानावर ऐकली. गोविंदावामी आफळे यांचे राष्ट्रीय कीर्तन इथेच ऐकले. त्यांच्या कीर्तनाचा विषय देखील आठवतो. नेताजी सुभाष जिवंत आहेत का ? यावर ते बोलायचे. फार मनोरंजक असे त्यांचे कीर्तन. कारण त्यांचे कीर्तनातील गाणे त्यावेळच्या प्रचलित सिनेगीता च्या चालीवर आधारित असत यावर कुणाचा विश्वास बसणार नाही. या काळात मी अधिक मासातील कीर्तने देखील ऐकलीत आवडीने आजी बरोबर ! त्यामुळे वेगळे असे खतपाणी घालून संस्कार वगैरे करावे लागले नाहीत कुणाला. अन् संस्कार करायला आई वडील कुठे होते जवळ ? त्यांनी मला दीड वर्षाचा असताना आजीच्या ओटीत टाकले होते. ते एकदा फक्त पाचवीच्या शाळेची ऍडमिशन करायला आले होते.. बस तेवढेच!
या काळातच वाचनाची आवड जोपासली. सावरकरांची सगळी पुस्तके वाचून झाली. फडके, खांडेकर, भावे, साने गुरुजी, अरविंद गोखले, माडखोलकर, हाती येईल ते वाचले. ती श्रीमंती जन्मभर पुरली.
लेखनाचे बीज इथेच रुजले, अंकुरले.शाळेचे दिवस म्हणजे एखाद्या रंगीबेरंगी बागेतले बागडण्याचे दिवस होते. निसर्गाच्या पाना फुलांच्या रंगात न्हाऊन निघण्याचे, चिंब भिजण्याचे दिवस होते.
शाळेतले मित्र मात्र पुढे फारसे टिकले नाहीत. माझी कथा वाचून एका मुलीचे पत्र आले होते. एका मुलीचा नवरा मला भेटून गेला. त्या आधी तिचे फोनवर बोलणे झाले. मी वी एन आय टी चा डायरेक्टर झाल्यावर दोन शाळेतले मित्र भेटायला आले होते. आता आता फेसबुक व्हॉट्स ऍप वर दोन मुलामुलीचे पत्ते सापडले. बस एव्हढेच. शेवट पर्यंत संपर्कात राहिला तो फक्त एक शाळा मित्र. तो मला गुरू मानत असे.कारण त्याला शिकवणे हवं माझा अभ्यास असे!गेल्या वर्षी दिवाळीच्या वेळी तो शेवटचे बोलला हॉस्पिटल मधून. म्हणाला, दुपारी चार वाजता मला डिस्चार्ज मिळेल. घरी गेल्यावर बोलतो. साडेचार वाजता त्याच्या ऐवजी त्याच्या मुलाचा फोन आला. तो गेल्याचे कळवायला ! असा शाळेचा शेवटचा धागा ही तुटला !
महालातील कोतवाली पोलिस स्टेशनच्या गल्लीतील ही सी पी अँड बेरार शाळा ते आय आय टी, ते तीन संस्थांचे प्रमुख (कुलगुरू) पद असा माझा प्रवास सहज सोपा नसला तरी मला खूप काही सातत्याने देत राहणारा माझ्यात मूल्य संवर्धन करणारा निश्चितच होता. माझ्या शाळेने मला माझे मी पण दिले.
— लेखन : प्रा डॉ विजय पांढरीपांडे. माजी कुलगुरू, हैदराबाद
— संपादन : देवेंद्र भुजबळ.
— निर्माती : सौ अलका भुजबळ. ☎️ 9869484800