राग खमाज
राग खमाज हा खमाज थाटामधील एक हिंदुस्थानी शास्त्रीय संगीत राग आहे, ज्याला त्याचे नाव देण्यात आले आहे. अनेक गझल आणि टप्पा, ठुमरी खमाजवर आधारित आहेत. धृपद आणि ख्यालमधील अनेक रचना देखील आढळतात. राग खमाज चढतांना ‘नी’ चे शुद्ध रूप आणि उतरतांना ‘नी’ चे कोमल रूप वापरले जाते.
हा राग श्रृंगार, विभक्त आणि उत्तान शृंगार या दोन्ही प्रकारांसाठी एक आदर्श स्वरूप आहे. या कारणास्तव या रागात ठुमरी रचना अधिक आहेत. मूड हलका आणि चित्तथरारक आहे परंतु शांत नाही. या रागात खटक्यांनी आणि मुर्कियांसह, पंजाब, लखनौ आणि बनारस घराण्यांच्या विविध ठुमरी शैलींनी सजलेला मूड उत्तम प्रकारे आणला आहे.
खमाज रागाची स्पष्ट संगीत रचना आहे. आरोहातील रे वगळल्यामुळे हा षाड़व-संपूर्ण राग आहे. अवरोहातही रे दुर्बल (कमकुवत) आहे. वादी म्हणजे ग आणि संवादी म्हणजे नी.
थाट : खमाज
वेळ : रात्रीचा दुसरा प्रहर (रात्री 9 ते रात्री 12)
राग खमाज हा संध्याकाळी उशिरा गायला जातो आणि तो ठुमरीच्या हलक्या शास्त्रीय स्वरूपात अतिशय सुरेखपणे सादर केला जातो.
चित्रपट संगीतासाठीही हा एक लोकप्रिय पर्याय आहे. ‘ओ सजना बरखा बहार आयी‘ या रसिक रचनेतून या रागाचे रोमँटिक स्वरूप समोर आले आहे. ‘कुछ तो लोग लहेंगे‘ आणि ‘नज़र लागी राजा तोरे बंगले पर‘ ही या रागातील सामान्य गाण्यांची दोन सुप्रसिद्ध उदाहरणे आहेत. खमाजमध्ये इतरही अनेक लोकप्रिय चित्रपट गाणी आहेत.
राग खमाजमधील चित्रपट गाणी : –
1 जाओ रे जोगी तुम जाओ रे
2 दिवाना मस्ताना हुआ दिल
3 बड़ा नटखट है ये कृष्ण कन्हैया
4 आयो कहाँ से घनश्याम
5 पिया तोसे नैना लागे रे
6 ओ सजना बरखा बहार आयी
7 खत लिख दे सांवरिया के
8 नज़र लागी राजा तोरे बंगले पर
9 कुछ तो लोग कहेंगे
10 मेरे तो गिरधर गोपाल
11 ढ़ल चुकी शाम
12 आ दिल से दिल मिला ले
13 तेरे मेरे मिलन की ये रैना
14 नज़र लागी राजा तोरे बंगले पर
क्रमशः
– संकलक : प्रिया मोडक
– संपादन : देवेंद्र भुजबळ. ☎️ 9869484800