शांता गोखले
ज्ञान, जाणकारी आणि हातोटी या पातळीवर ‘विदुषी’ हा शब्दगौरव ज्यांच्यासमोर थिटा पडावा अशा महाराष्ट्रातील मोजक्या व्यक्तींमध्ये शांता गोखले यांचे नाव घेता येईल.
द्विभाषिक लेखिका, पत्रकार, अनुवादक आणि नाट्यसमीक्षक म्हणजे शांता गोखले होत.
साठोत्तरीतल्या प्रायोगिक कथा साहित्याच्या विश्वात त्यांचे मराठी कथालेखन सुरू झाले. इंग्रजी भाषा आणि साहित्याच्या क्षेत्रात मुशाफिरी करूनही मराठी साहित्याशी नाळ घट्ट जोडलेल्या मोजक्या लेखकांमध्ये समावेश असलेल्या शांता गोखले यांचा जन्म १४ ऑगस्ट १९३९ रोजी झाला.
इंग्रजी साहित्यातील पदवी (इंग्रजी साहित्यात बीए) (ऑनर्स) त्यांनी प्राप्त केली होती. शिक्षणासाठी वडिलांनी त्यांना इंग्लंडला पाठवले. भारतात परत आल्यावर त्यांनी मुंबई विद्यापीठात इंग्रजी साहित्यात एमए (ऑनर्स) पूर्ण केले आणि नंतर संप्रेषण आणि व्हिडिओ निर्मितीचा अभ्यास करण्यासाठी मुंबईच्या झेवियर्स इन्स्टिट्यूट ऑफ कम्युनिकेशनमध्ये प्रवेश घेतला.
शांता गोखले यांनी एल्फिन्स्टन महाविद्यालयात अर्धवेळ शिक्षिका म्हणून काम केले तर ग्लॅक्सो लॅबोरेटरीज मध्ये जनसंपर्क कार्यकारी म्हणून काम केले.
टाइम्स ऑफ इंडियामध्ये कला संपादक म्हणून जबाबदारी पार पाडण्याबरोबरच अनेक इंग्रजी वृत्तपत्रे, नियतकालिकांमधून त्यांनी स्तंभलेखन केले. फेमिना या इंग्रजी मासिकात उपसंपादक आणि मुंबई येथे कला संपादक या पदांवर काम केले. तसेच त्यांनी मुंबई मिरर मध्ये संस्कृतीवरील साप्ताहिक स्तंभाचे योगदान ही दिले आहे. त्यांनी सुरुवातीला इंग्रजी आणि मराठी दोन्ही भाषेत अनेक नियतकालिकांमध्ये कथा प्रकाशित केल्या. १९७० च्या दशकात त्यांनी कादंबरी लिहायला सुरुवात केली. “रीटा वेलिंकर” ही त्यांची पहिली कादंबरी मराठीत आणि नंतर इंग्रजी मध्ये रिलीज झाली.” ‘त्या वर्षी’ ही दुसरी कादंबरी.
शांता गोखले या नावाजलेल्या पत्रकार आणि रंगभूमीच्या इतिहासकारही आहेत. सीगल बुक्सने प्रकाशित केलेले तिचे “प्लेराईट ॲट द सेंटर” हे पुस्तक मराठी रंगभूमीचा १८४३ ते १९९२ पर्यंतचा इतिहास आहे.
कोणत्या सामाजिक-राजकीय पार्श्वभूमीवर मराठी रंगभूमी आकाराला आली याचाही वेध त्यांनी घेतला आहे. अभिजात आणि आधुनिक मराठी साहित्याला जागतिक व्यासपीठावर नेण्यासाठी सेतू उभारण्याचेच कार्य त्यांनी केले नाही तर मराठी तसेच सर्वभाषिक प्रायोगिक रंगभूमीच्या इतिहासाची पाने आपल्यासमोर उलगडून ठेवली. त्यांनी अनेक लघुपटांचे स्क्रिप्टलेखन, तसेच चित्रपटांसाठी लेखन केले आहे.
विजय तेंडुलकर, महेश एलकुंचवार, सतीश आळेकर, गो.पु. देशपांडे यांच्या भारदस्त नाटकांना इंग्रजी भाषेचा साज चढवून त्यांना त्यांनी जागतिक पटलावर पोहोचविले. हे करताना आपल्या स्वतंत्र लेखनाचा आब त्यांनी राखला. मराठी साहित्य, रंगभूमी, पत्रकारिता, चित्रपट, टीव्ही माध्यम या सांस्कृतिक क्षेत्रांत सारख्याच ताकदीने काम करणाऱ्या त्या एकमेव व्यक्ती असतील.
शांता गोखले यांनी अनेक मराठी साहित्यकृतींचा इंग्रजी अनुवाद करून उत्तम मराठी साहित्याला जागतिक पातळीवर ओळख मिळवून दिली. गोदावरी परुळेकर यांच्या ‘जेव्हा माणूस जागा होतो’ या पुस्तकापासून त्यांची अनुवादयात्रा सुरू झाली. चिं. त्र्य. खानोलकर यांच्या ‘अवध्य’ नाटकाचाही त्यांनी अनुवाद केला. त्याशिवाय उद्धव ज. शेळके यांची “धग”, गोडसे भटजींचे “माझा प्रवास”, लक्ष्मीबाई टिळक यांचे “स्मृतीचित्रे” आदी पुस्तकांचे ही त्यांनी अनुवाद केलेत.
अविनाश” हे नाटक मूळ मराठीत आणि हिंदी, कन्नड, मल्याळम आणि आसामी भाषेतही सादर झाले आहे.
शांता गोखले यांची पुस्तके संपादन :—
Adventures of a Brahmin Priest : My Travels in the 1857 Rebellion – Mazha Pravas (अनुवादित, मूळ लेखक : विष्णूभट गोडसे, सहअनुवादिका : प्रिया अडारकर)
I, Durga Khote : An Autobiography (सहलेखिका दुर्गा खोटे)
एम आणि हूमराव (अनुवादित, मूळ इंग्रजी लेखक – जेरी पिंटो)
Kautik on Embers : A Novel (सहलेखक : उद्धव ज. शेळके)
Crowfall (कादंबरी)
त्या वर्षी (कादंबरी)
The Theatre of Veenapani Chawla : Theory, Practice and Performance
प्रायोगिक रंगभूमी –
तीन अंक (मूळ इंग्रजी ग्रंथाचे संपादन; अनुवाद/संपादन माधव वझे)
Playwright at the Centre : Marathi Drama from 1843 to the Present,
Five Plays: “Kamala”, “Silence! The Court is in Session”, “Sakharam Binder”, “The Vultures”, “Encounter in Umbugland” (अनुवादित, मूळ लेखक : विजय तेंडुलकर, सहअनुवादिका : कुमुद मेहता)
Baluta (अनुवादित, मूळ मराठी लेखक { दया पवार, इंग्रजी अनुवादक : जेरी पिंटो; प्रस्तावना : दया पवार, शांता गोखले)
Man Who Tried to Remember (सहलेखक : मकरंद साठे)
रीटा वेलिणकर (कादंबरी)
One Foot on the Ground : A Life Told Through the Body (आत्मचरित्र)
Satyadev Dubey : A Fifty-Year Journey Through Theatre
City Plays (सहलेखक : महेश एलकुंचवार)
The Scenes we Made : An Oral History of Experimental Theatre in Mumbai (माहितीपर)
Smritichitre : The Memoirs of a Spirited Wife (अनुवादित, मूळ लेखिका : लक्ष्मीबाई टिळक)
The Strength of Our Wrists : Three Plays (सहलेखक : प्रेमानंद गज्वी, म.द. हातकणंगलेकर)
त्यांचे बहुआयामी काम हे पत्रकारिता, अनुवाद, माहितीपट लेखन ते सर्जनशील लेखन – असे पसरलेले आहे नी प्रत्येक विधेत त्यांनी लक्षात राहील असे काम केलेले आहे.
शांता गोखले यांना अनेक पुरस्कारांनी सन्मानित करण्यात आले.
दोन राष्ट्रीय पुरस्कार (डॉक्युमेंटरी फिल्म स्क्रिप्टसाठी)
कादंबऱ्यांसाठी साहित्य निर्मितीसाठी दोन महाराष्ट्र राज्य पुरस्कार (एक 2008 मधील क्रॉफॉलसाठी आणि रिटा वेलिनकर यांना वि.स. खांडेकर पुरस्कार,
संगीत नाटक अकादमी पुरस्कार त्यांच्या एकूण योगदानाबद्दल/परफॉर्मिंग आर्ट्ससाठी शिष्यवृत्ती ,
उटी साहित्य महोत्सव जीवनगौरव पुरस्कार,
टाटा लिटरेचर लाईव्ह जीवनगौरव पुरस्कार, (२०१९)
लक्ष्मीबाई टिळक यांनी मूळ मराठीत लिहिलेल्या
स्मृतिचित्रे : द मेमोयर्स ऑफ अ स्पिरिटेड वाईफ यांच्या
अनुवादासाठी साहित्य अकादमी अनुवाद पुरस्कार २०२१.
मराठी आणि इंग्रजी साहित्यामधील सेतूची भूमिका बजावणाऱ्या शांता गोखले यांनी दोन्ही भाषांमध्ये केलेली साहित्यनिर्मिती मोजकी तरी मौलिक आहे.
महाराष्ट्र फाऊंडेशनने जीवनगौरव पुरस्कार देऊन त्यांच्या कार्याचा यथोचित सन्मान केला आहे.
— लेखन : संगीता कुलकर्णी. ठाणे
— संपादन : देवेंद्र भुजबळ.
— निर्मिती : अलका भुजबळ. ☎️ 9869484800