हलकं फुलकं : खिडकी

आजवर प्रदीर्घ जीवनाच्या प्रवासात अखंडपणे कोणी साथ दिली असेल तर ती खिडकीनेच. चौकट नावाची कविता मी १९८० मध्ये लिहिली. तिची सुरवातच अशी आहे की ‘इतके दिवस राहिलो नाही नक्षीदार चौकटीशिवाय‘ खिडकीशी निगडीत तेव्हाची माझी कविता खिडकीशी असलेले अनुबंध व्यक्त करतात.

महाविद्यालयात अकरावीला शिकत असताना मला पहिली ‘शोकांतिका‘ नावाची प्रदीर्घ कविता सुचली ती खिडकीतच. खिडकी तेव्हा माझ्या बालवयाचा एक भाग बनून गेली होती. वडील शाळेत गेलेले. आई बाहेरुन कडी कुलूप लावून गेलेली. अशा वेळी खिडकीत बसून पिंपळाची सळसळ पहात बसणं, उन्हाच्या सरकत्या सावल्या नजरेने मोजून वडील शाळेतून यायला किती अवकाश आहे याचा बालबुद्धीने अंदाज बांधणं, खाली गोठ्यातील रवंथ करीत असलेल्या गाईच्या गळ्यातील घंटांचा आवाज त्यांच्या हालचाली न्याहाळत बसणं, चांदोबा मासिकातील चित्र चाळत बसणं, कुठल्यातरी गाण्याच्या ओळी गुणगुणणं हे सारं खिडकीत बसून केलंलं आठवतं. खिडकीची त्या एकटेपणात किती छान सोबत होती म्हणून सांगू.

या खिडकीच्या गजांना धरुन मी मोठा झालो पण खिडकीची सोबत सुटली नाही. जी ए कुलकर्णी यांच्या कथांमधून आशेचा अंकुर कैद्याच्या मनात रुजवणारी तुरुंगाची उंचावरील खिडकी भेटली भावली. वीर सावरकर यांना अंदमानच्या सेल्युलर जेलच्या खिडकीने मुक्त आकाश पाहण्याची आकांक्षा पल्लवित केली.

आईसोबत बसने प्रवासात खिडकीतून पळती झाडे अचंबित होऊन पाहिली. बसच्या खिडकीतून आईच्या मांडीवरुन पावसाचे थेंब पाण्यात पडून उठणारया तरंगातून गोल गोल चक्र कसे उमटवते ते अद्भुत नवल पाहिले.

सन १९८९ पासून नोकरीनिमित्ताने मुंबईला येतो जातो आहे. कामावर जाताना गाडी निघाली त्या दिशेला कामावर लक्ष असावे म्हणून आणि घरी परतताना पुन्हा घराकडे लक्ष असावे म्हणून खिडकीशी दिशा ठरवून बसणारे सहप्रवाशी पाहिले. त्यांचा कित्ता गिरवत मी कितीतरी वर्षे त्यांच्यासारखेच खिडकीशी बसत आलो. अशी खिडकी मिळेल म्हणून मी खिडकीशी बसलेल्याच्या शेजारी बसत आलो. खिडकीशी बसलेला उतरण्यासाठी उठला की मला हमखास खिडकी मिळे आणि मला किती आनंद व्हायचा.

सुरुवातीला हवेशीर खिडकी मी निवडायचो पण एकदा असाच खिडकीशी बसलेल्याच्या शेजारी बेसावध बसलेला असताना एकजण शेजारी असा दणकन बसला की त्याच्या खांद्यामुळे माझ्या डाव्या खांद्याची नस एकदम आतल्याआत फुटली. क्षणभर अंधारी आली आणि डावा खांदा कायमचाच अधू झाला. किती उपाय केले पण फरक पडला नाही. त्या कुशीवर आजही झोपता येत नाही. त्यामुळे त्या खांद्यावर शेजारी बसणाऱ्याचा दबाव पडणार नाही अशा बेताने मी खिडकीशी बसू लागलो ते आजतागायत !

सकाळी उपनगरी रेल्वेने येताना लागणारी झाडे, कुरणे, डोंगरांची सुळके, आभाळाचे विविध रुपे, ऋतूबदल, मध्येच विहरणारी पाखरे, मंदिरे पहात पहात नकळत कितीतरी कवितांच्या ओळीही स्फुरत गेल्या. कितीतरी कविता खिडकीशी बसून सुचल्या. खिडकीतून बाहेर पहात पहात नाना कल्पनांमध्ये दंग राहण्यामुळे प्रवास किती सुकर झाला. हे सर्व खिडकीमुळे झाले. कधी कधी अगदी एकटे उदासिन वाटे तेव्हा खिडकीनेच कुशीत घेतले.

खिडकीचाच आजवरच्या प्रदीर्घ प्रवाशी आयुष्यात केवढा मोठा आधार वाटत राहिला. खिडकीत बसून बाहेर बघता बघता कितीतरी लेखन झाले.

सुरुवातीला उपनगरी रेल्वेच्या खिडक्यांना गज असायचे .पण जेव्हापासून दगडफेकीचे प्रकार सुरु झाले तेव्हापासून सर्व खिडक्यांना जाळ्या बसवल्या गेल्या आणि खिडक्या सुरक्षित झाल्या.

खिडकीत बसायला नाही मिळाले तरी खिडकीशी निदान उभे रहायला मिळावे अशी मध्ये चढणाऱ्या प्रवाशांची माफक अपेक्षा असते. एक वयस्क गृहस्थ डोंबिवलीला गर्दीत चढायचे आणि नमस्कारासाठी सर्वांशी हात मिळवत मिळवत बरोबर खिडकीपर्यंत पोहचायचे तेव्हा त्यांचे मोठे कौतुक वाटत राहायचे.

अगदी नवीन होतो तेव्हा बोगीत शिरलो की मी खिडकीशी उभा राहायचो. वाटायचे खिडकीशी बसलेला माणूस उठला की आपल्यालाच जागा मिळेल पण कसचे काय! काहीवेळा खिडकीशी बसलेला जे झोपून घ्यायचा ते थेट शेवटच्या स्थानकावरच उठायचा. खिडकी मिळेल या आशेने तोपर्यंत आजूबाजूच्या जागा सोडून दिलेल्या असायच्या. असा माणूस मधून मधून चुळबुळ करीत उठून कोणते स्टेशन आले ते खिडकीतून पहायचा. वाटायचे चला आता जागा होईल पण तो पुन्हा झोपून घ्यायचा. अगदी शेवटचे स्टेशन येईपर्यंत तो कोठे उतरणार याचा अंदाजच यायचा नाही.

एकदा असाच उभ्याने गेलो. मधे मधे आलेल्यांना बसलेले बरोबर बोलावून घ्यायचे. गप्पा मारण्याच्या मिशाने मांडीवर बसायचे. मग बसलेला उठून त्यालाच जागा द्यायचा. आधीपासून आपण नवखे असल्याने उभे ते उभेच. कंटाळून शेवटी मिळेल त्या चौथ्या सिटवर बसायला जागा मिळते ना मिळते तोपर्यंत आपले स्टेशन येऊन लागते असेही सुरुवातीला झाले. हे सर्व खिडकीची अपेक्षा ठेवली म्हणून घडले.

नंतर मात्र उपनगरी गाडी सुटायच्या ठिकाणाहून खिडकीशी बसून इतरांच्या जागा धरु लागलो. अंदाजाने जवळ उठेल अशी खात्री वाटेल अशाला जागा देवून प्रवासादरम्यान मधे मधे उठूही लागलो. अशावेळी खिडकीशी उभे राहून दारात चढणाऱ्या उतरणारयांची रेटारेटी ढकलाढकली भानगडी धक्काबुक्की पाहताना वाटते की खिडकीशी आत उभे राहणेही किती सुखकर आहे.

आणखी एक सांगायचे म्हणजे बोगीत चढून मधल्या रांगेत चुळबुळ करीत उभे राहिलेल्या सर्वांचे लक्ष फक्त खिडकीत बसलेल्याकडे असते. नजरेत वेगळेच भाव असतात त्यामुळे शक्यतो खिडकीत बसलेला सरळ झोपून घेणे पसंत करतो.

पूर्वी रेल्वेच्या खिडक्यांना जाड काच असायची. एकदा मी असाच खिडकीत कोपर टेकवून बसलो असता माझ्या दंडावर दाणकन खिडकी आपटली होती. चांगली चिर पडली होती त्याची खूण अजून आहे. खिडकीवरुन एकदा एक विनोद ऐकला होता. दोनजण खिडकीशी समोरासमोर बसलेले होते. एकजन आजारी असल्याचे सांगून खिडकी बंद करत होता तर समोरचा उकडतय म्हणून खिडकी उघडत होता. मग काय खिडकी उघडणे व बंद करण्यावरुन दोघात भांडण सुरु झाले. तिकीटचेकर येऊन पाहतो तर काय खिडकीला काचच नाही.

पावसाळ्यात खिडकीची मोठी गंमत असते. खिडकीत बसलेल्या माणसाला पाऊस पडत असताना एकसारख्या खिडकी उघडण्याच्या सूचना येत असतात. काही खिडक्या तर अशा असतात की गाडी थांबली की वरचे साठलेले पाणी झटकन खाली कोसळते. एकजण तरीही सारखा खिडकी उघडा, करीत होता. त्याला बाहेर पाऊस सुरु असताना खिडकी उघडून बसवले व बजावले बिल्कुल खिडकी बंद करायची नाही. मग काय बहाद्दर चांगलाच भिजला तेव्हा त्याची जिरली. अशारितीने खिडकीशी या ना त्या कारणाने गाठ पडत राहिली आणि ती पडतच राहणार यात काही शंका नाही.

– लेखन : विलास कुडके
– संपादन : देवेंद्र भुजबळ. ☎️ 9869484800