एक एप्रिल : मजेशीर दिवस

सकाळी सकाळी मुलगा सांगत आला, अगं आई, खाली गायीची पूजा चालली आहे, तुला ही जायचे आहे कां ? मी इतकी खूष झाले, अरे व्वा ! तसे इथे सिंगापूरला सर्व धर्मांना मोकळीक आहे. त्यांच्या धर्माप्रमाणे कार्ये करायची, फक्त कोणाला त्रास नाही झाला, म्हणजे झाले. कितीतरी मिरवणुका शांतपणे जात असतात रस्त्याने,  हे मी पाहते. तसेच आमच्या भागामध्ये बऱ्यापैकी हिंदू आहेत. नैवेद्याला केळीची पाने घ्यायला बागेतही येतात. त्यामुळे सकाळी गायीची पूजा करायला मिळणार म्हणून मी लगेच निघाले.

फोटोसाठी मोबाईल तेवढा घेतला. बागेतून फुले घ्यायचे हे  लिफ्टमध्ये ठरवले. खाली गेल्यावर तो म्हणाला, समोर चल तिकडे आहेत सर्वजण. फुले तरी घेऊ या म्हणून विचार करते तर म्हणाला, फोन दे जरा नि पटकन माझाच फोटो काढला एप्रिल फूल म्हणत ! खिल्ली उडालेला चेहरा कॅमेराने टिपला बरोबर. “कायरे”, म्हणताच दोघेही खिदळलो. परत जातांना म्हटलेही त्याला, सकाळी उठल्यावर यावेळी मी तुझ्या कोणत्याही आयडियाला फसणार नाही नेहमीप्रमाणे असे ठरवितच उठले होते. पण तू सुद्धा नां ? दरवेळी मीच फसते. पण मानले तुला, सर्वांना आज असेच बनवशील कारण human psychology जाणतोस बरोबर ! दोघेही पुन्हां हसलो. फसले खरी पण दिवसाची सुरुवात मजेशीर झाली.

एप्रिल फूल्स डे — दरवर्षी १ एप्रिल रोजी येणारा — अनेक शतकांपासून वेगवेगळ्या संस्कृतींद्वारे साजरा केला जात आहे, जरी त्याचे नेमके मूळ अज्ञात आहे. मात्र सर्वत्र एक गोष्ट समान आहे की या दिवशी इतरांची थट्टेने फसवणूक करणे किंवा प्रॅक्टिकल विनोद करणे सहजमान्य आहे, बहुतेकदा, ती उघडकीस आली की “एप्रिल फूल !” असे मोठयाने हसत म्हटले जाते.

काही इतिहासकारांचा असा अंदाज आहे की एप्रिल फूल्स डे १५८२ पासून सुरु झाला.जेव्हा ज्युलियन कॅलेंडरमध्ये हिंदू कॅलेंडरप्रमाणे, नवीन वर्ष १ एप्रिलच्या सुमारास वसंत ऋतूपासून सुरुवात असे. फ्रान्समध्ये १५६३ मध्ये कौन्सिल ऑफ ट्रेंटने मिटिंग घेतली आणि अनेक चर्चा होऊन १५८२ मध्ये फ्रान्सने ज्युलियन कॅलेंडरवरून ग्रेगोरियन कॅलेंडरमध्ये बदल केला. आणि नवीन वर्षाची सुरुवात १ जानेवारीपासून सुरु केली. परंतु ही बातमी अनेक ठिकाणी न पोहोचल्यामुळे तेथिल लोक पूर्वीप्रमाणे मार्चचा शेवटचा आठवडा ते १ एप्रिल या कालावधीतच नवीन वर्ष साजरे करत राहिले आणि थट्टेचा, विनोदाचा विषय त्यांना “एप्रिल” असे संबोधले गेले. थोडक्यांत मूर्ख !

इतिहासकारांनी एप्रिल फूल्स डे हिलारिया (आनंदासाठी) सारख्या सणांशी देखील जोडला आहे, जो प्राचीन रोममध्ये मार्चच्या शेवटी सायबेलेच्या पंथाच्या अनुयायांनी साजरा केला होता. यात लोक, इसिस, ओसिरिस आणि सेठ या इजिप्शियन दंतकथेपासून प्रेरणा घेऊन विविध वेष परिधान करून सहकाऱ्यांची, शेजाऱ्यांनी, अगदी न्यायदंडाधिकार्‍यांची सुद्धा थट्टा करत होते.

कोणी कोणी असाही अंदाज सांगतात की एप्रिल फूल्स डे, व्हर्नल इक्विनॉक्सशी किंवा उत्तर गोलार्धातील वसंत ऋतूच्या पहिल्या दिवसाशी जोडला गेला आहे कारण अचानक हवामानात बदल करून निसर्गच लोकांना मामू बनवत असे.
18व्या शतकात संपूर्ण ब्रिटनमध्ये एप्रिल फूल्स डे पसरला. स्कॉटलंडमध्ये, ही परंपरा दोन दिवसीय कार्यक्रम बनली, येथे हा दिवस गौकी डे आहे. गौक किंवा कोकिळा, मूर्खाचे प्रतीक मानले जाते. दुसर्‍या दिवशी टेली डे, ज्यांत मित्रांच्या पाठीवर “किक मी” अशी चिन्हे लावणे, कागदी शेपटी लावणे इत्यादी मजेशीर गोष्टी केल्या जातात.

तुर्कस्तानमध्ये ‘एप्रिल फूल’च्या खोड्या करण्याची प्रथा आहे. या खोड्या आणि विनोद सहसा शाब्दिक असतात आणि समोरचा फसल्यावर “बीर निसान !” असे हसत ओरडतात. लेबनॉनमध्ये, खोड्यांना फसणाऱ्यांसाठी كذبة أول نيسان (ज्याचे भाषांतर “फर्स्ट ऑफ एप्रिल लाय” असे केले जाते) असे सांगून ‘एप्रिल फूल’ची खोडी उघड केली जाते.

इटली, फ्रान्स, बेल्जियम आणि स्वित्झर्लंड आणि कॅनडाच्या फ्रेंच भाषिक भागात, १ एप्रिलची परंपरा “एप्रिल फिश” म्हणून ओळखली जाते (फ्रेंचमध्ये पॉइसन डी’एव्हरिल, डचमध्ये एप्रिल विस किंवा इटालियनमध्ये पेसे डी’एप्रिल.) फ्रेंच मुले कागदी मासा मित्रांच्या पाठीवर पिन करतात…सहजपणे गळाला लागतो…असा प्रतिकात्मक अर्थ.

डॅन्स, फिन्स, आइसलँडर्स, नॉर्वेजियन आणि स्वीडिश लोक एप्रिल फूल्स डे साजरा करतात (डॅनिशमध्ये aprilsnar; फिनिशमध्ये aprillipäivä; नॉर्वेजियनमध्ये aprilsnarr; स्वीडिशमध्ये aprilskämt).

जर्मनीमध्ये ही एप्रिलफूलच्या खोड्या उघडकीस आल्या की “एप्रिल, एप्रिल !” असे ओरडून हास्यविनोद केले जातात.बर्‍याच इंग्रजी भाषिक देशांमध्ये, प्रामुख्याने ब्रिटन, आयर्लंड, ऑस्ट्रेलिया, न्यूझीलंड आणि दक्षिण आफ्रिका, “महिन्याच्या पहिल्या दिवसासाठी एक ठोसा” विशेषत: मुलांद्वारे म्हणण्याची प्रथा आहे. दिलाही जातो कधीकधी, पीडित व्यक्ती “एवढ्या चपळ असण्याबद्दल एक झटका आणि लाथ मारून” प्रत्युत्तर देऊ शकते आणि हल्लेखोर “इतका धूर्त असल्याबद्दल डोळ्यात एक ठोसा” देऊन प्रत्युत्तर देऊ शकतो.

अर्जेंटिनामध्ये, खोड्या करणारा म्हणतो, “Que la inocencia te Valga!” ज्याचा अनुवाद असा होतो की खोड्याचा बळी पडलेल्या व्यक्तीइतके निर्दोष होऊ नका. स्पेनमध्ये, फक्त “inocente!” म्हणतात (ज्याचा स्पॅनिश भाषेत अर्थ “निर्दोष” किंवा “भोळा” असा होऊ शकतो. कोलंबियामध्ये, हा शब्द “Pásala por Inocentes” म्हणून वापरला जातो, ज्याचा “जाऊ द्या, आज गंमतीचा दिवस आहे”, असा अर्थ. बेल्जियममध्ये हा दिवस “निरागस मुलांचा दिवस” किंवा “मूर्ख मुलांचा दिवस” म्हणूनही ओळखला जातो. हा एक दिवस असायचा जेव्हां पालक, आजी-आजोबा, मुलांना कोणत्या ना कोणत्या प्रकारे मामू बनवतात आणि मुलेही त्यांना. थोडक्यात आपल्या भारतासारखे.

ब्रिटन आणि उत्तर अमेरिकेतील आणखी एक प्रथा म्हणजे या दिवशी उठल्यावर “ससा ससा” म्हणणे… म्हणजे शुभेच्छा देणे.
इराणमध्ये, याला “डोरघ-ए सिझदा” (तेरामधील खोटे) म्हणतात आणि १ एप्रिलच्या समतुल्य असलेल्या 13 फरवर्दिन (सिझदाह बेदार) ला लोक खोड्या करतात.

ही परंपरा आहे जी पर्शियन नवीन वर्षाच्या नौरोजच्या १३ दिवसानंतर होते. या दिवशी, लोक बाहेर जातात आणि मुख्यतः उद्यानांमध्ये मजा करतात. अचेमेनिड साम्राज्यात इसवी सन पूर्व ५३६ पासून या सुट्टीच्या दिवशी खोड्या खेळल्या जात असल्याची माहिती आहे.
ग्रीसमध्ये, या दिवशी यशस्वीरित्या एखाद्याला फसवल्यास, खोड्या करणाऱ्याला संपूर्ण वर्षासाठी शुभेच्छा दिल्या जातात.

एप्रिल फूल्स डे ओडेसामध्ये मोठ्या प्रमाणावर साजरा केला जातो आणि त्याचे खास स्थानिक नाव Humorina आहे – युक्रेनियन Гуморина (Humorina). १९७३ पासून येथे सार्वजनिक सुट्टीही सुरु झाली. एप्रिल फूल प्रँक “Первое Апреля, никому не верю” (“Pervoye Aprelya, nikomu ne veryu”) – ज्याचा अर्थ “एप्रिलचा पहिला, माझा कोणावरही विश्वास नाही” – प्राप्तकर्त्याला सांगून प्रकट केला जातो. उत्सवामध्ये शहराच्या मध्यभागी एक मोठी परेड, विनामूल्य मैफिली, रस्त्यावर मेळे आणि परफॉर्मन्स समाविष्ट असतात. उत्सवातील सहभागी विविध पोशाख परिधान करून शहराभोवती फिरतात आणि वाटसरूंना मूर्ख बनवतात.

‘एप्रिल फूल्स डे’च्या परंपरेपैकी एक म्हणजे शहरातील मुख्य स्मारक मजेदार कपड्यांमध्ये सजवणे. ह्युमोरीनाचा लाइफबेल्टमध्ये एक आनंदी खलाशी असा लोगो देखील आहे.उत्सवादरम्यान, लोगो असलेली विशेष स्मृतिचिन्हे छापली जातात आणि सर्वत्र विकली जातात. २०१० पासून, एप्रिल फूल्स डे साजरा करतांना त्यांत आंतरराष्ट्रीय विदूषक महोत्सवाचा समावेश झाला आणि आता दोन्ही एकत्र साजरे केले जातात. २०१९ मध्ये, हा महोत्सव ओडेसा फिल्म स्टुडिओच्या १००व्या वर्धापनदिनानिमित्त समर्पित करण्यात आला.

युक्रेन महोत्सवाबद्दल इतके सविस्तर लिहिण्याचे कारण सर्वात मोठ्या प्रमाणांत साजरा होणाऱ्या या देशांत युद्धामुळे काय विपरीत परिस्थिती आहे. काय भावना असतील आज त्यांच्या, मुलांच्या या विचाराने डोळे ओलावले.

इंटरनेटच्या आगमनाने आणि जागतिक वृत्तसेवा सहज उपलब्ध झाल्यामुळे, एप्रिल फूलच्या खोड्या पूर्वीपेक्षा मोठ्या प्रेक्षकांना आकर्षित करू लागल्या आणि विविध कल्पना राबवू लागल्या. बर्‍याच कंपन्या, रेडिओ आणि टीव्ही चॅनेल्स एप्रिल फूलचे विनोद बनवतात !
प्रेक्षकांना, वाचकांना फसवण्यासाठी नेहमीच बरेच लेख पोस्ट केले जातात.

१६९८ मधील एप्रिल फूल्स डेला, “सिंहांची धुलाई” (अस्तित्वात नसलेला समारंभ) पाहण्यासाठी लंडनच्या टॉवरवर जाण्यासाठी इतके लोक जमले होते की गर्दी नियोजन करणे कठीण झाले. स्थानिक वृत्तपत्रात दुसऱ्या दिवशी त्याच्याच आणि सार्वजनिक थट्टेच्या बातम्या होत्या.

१९५७ मध्ये रिचर्ड डिम्बलबी नावाच्या माणसाने स्पॅगेटी झाडांपासून उगवत असल्याचे दाखवून स्पॅगेटी कापणीचा व्हिडीओ बीबीसीवरून दाखविण्यांत आला. बीबीसीला स्पॅगेटी प्लांट खरेदी करण्याच्या विनंत्यांचा पूर आला आणि त्यांना दुसऱ्या दिवशी या बातमीचा व्हिडीओ फसवा असल्याचे घोषित करण्यास भाग पडले. तेव्हांचा एप्रिल फूलचा हा एक उत्तम विनोद होता !

अशा अनेक गमतीशीर गोष्टींची भर दरवर्षी पडत असते. पण एप्रिल फूल खोड्या आणि फसवणुकीची प्रथा वादग्रस्त आहे. १९५७ च्या बीबीसीच्या “स्पॅगेटी-ट्री फसवणूक ही गोष्ट समीक्षकांच्या मिश्र मतांचे प्रतीक आहे, ज्याच्या संदर्भात, वृत्तपत्रात “एक मोठा विनोद किंवा लोकांसाठी एक भयंकर फसवणूक” आहे की नाही यावर मोठ्या प्रमाणात चर्चा झाली.

सकारात्मक दृष्टिकोन असा आहे की एप्रिल फूल’ एखाद्याच्या आरोग्यासाठी चांगले असू शकते कारण ते “विनोद, खोड्या व निरागस हसणे” यांना प्रोत्साहन देते आणि तणावमुक्ती आणि हृदयावरील ताण कमी करण्यासह हास्याचे सर्व फायदे मिळतातच. एप्रिल फूल्स डे मधील अनेक “सर्वोत्तम” खोड्यांच्या याद्या आहेत, ज्यात हा दिवस कोणाला न दुखावता कसा साजरा करता येईल, याची उत्कृष्ट उदाहरणे दर्शविण्यासाठी संकलित केल्या आहेत. विविध एप्रिल फूल मोहिमेची त्यांच्या नावीन्यपूर्णता, सर्जनशीलता, लेखन आणि सामान्य प्रयत्नांसाठी प्रशंसा केली गेली आहे.

नकारात्मक दृष्टिकोन एप्रिल फूलच्या फसवणुकीचे वर्णन “भितीदायक, तणाव, गोंधळ निर्माण करणारे, “असभ्य” आणि “थोडेसे ओंगळ” तसेच कधीकधी कपटावर आधारित असे केले गेले आहे. तसेच मजेशीर भाग म्हणजे जेव्हां खऱ्या बातम्या किंवा खऱ्या महत्त्वाच्या सूचना एप्रिल फूल डे ला घोषित केल्या जातात, तेव्हां त्याचा विनोद म्हणून चुकीचा अर्थ लावला जातो आणि त्याकडे दुर्लक्ष केले जाण्याचा धोका असतो.  – उदाहरणार्थ, एप्रिल फूल डे ला Google ने २००४ मध्ये घोषणा केली की १ -गिगाबाइट इनबॉक्ससह Gmail लाँच करण्यात आले, एक युग जेव्हा स्पर्धात्मक वेबमेल सेवा ४ -मेगाबाइट्स किंवा त्यापेक्षा कमी ऑफर करत असत, त्यावेळच्या या घोषणेस अनेकांनी याला विनोद म्हणून पूर्णपणे नाकारले. दुसरीकडे, काहीवेळा विनोद म्हणून अभिप्रेत असलेल्या कथा गांभीर्याने घेतल्या जातात.

कोणत्याही प्रकारे, प्रतिकूल परिणाम होऊ शकतात, जसे की गोंधळ, चुकीची माहिती, संसाधनांचा अपव्यय (विशेषत: जेव्हा फसवणूक धोक्यात असलेल्या लोकांशी संबंधित असते) आणि कायदेशीर किंवा व्यावसायिक परिणाम देखील होऊ शकतात.
१ एप्रिल २००९ रोजी दीर्घकाळ चालणारा सोप ऑपेरा गाईडिंग लाइट रद्द केला जात असल्याची घोषणा केली गेली पण ही तारीख विनोद आणि खोड्यांशी इतकी जोडलेली होती की कार्यक्रम प्रसारित करणार्‍या सीबीएस या टीव्ही नेटवर्कने ही बातमी जाहीर केली तेव्हां काही कलाकार आणि क्रू यांचाही या बातमीवर विश्वास बसला नाही.

३१ मार्च १९९५ रोजी गायिका सेलेनाला तिच्या फॅन क्लबच्या माजी अध्यक्ष योलांडा सल्दीवारने गोळ्या घालून ठार मारल्याची बातमी. रेडिओ स्टेशन केडा ने बातमी दिली तेव्हां अनेक लोकांनी कर्मचारी खोटे बोलत असल्याचा आरोप केला, कारण हा दिवस एप्रिल फूल दिवस होता.

लोकप्रिय संस्कृतीत पुस्तके, चित्रपट, दूरचित्रवाणी  भागांनी एप्रिल फूल्स डे हे त्यांचे शीर्षक किंवा प्रेरणा म्हणून वापरले आहे. उदाहरणांमध्ये ब्रायस कोर्टनेची एप्रिल फूल डे (१९९३) ही कादंबरी समाविष्ट आहे, ज्याचे शीर्षक कोर्टनेच्या मुलाच्या मृत्यूच्या दिवसाशी संबंधित आहे. १९९०च्या दशकातील सिटकॉम रोझनेने “एप्रिल फूल्स डे” नावाचा भाग प्रदर्शित केला होता. हे हेतुपुरस्सर दिशाभूल करणारे असल्याचे निष्पन्न झाले.

मार्च २०२० मध्ये, कोविड-१९ साथीच्या आजारादरम्यान, जगभर मोठ्या प्रमाणात झालेल्या दु:खद मृत्यूंमुळे विविध संस्था आणि लोकांनी त्यांचे एप्रिल फूल डे साजरे रद्द केले. उदाहरणार्थ, Google ने त्या वर्षासाठी “त्याची एप्रिल फूल’ जोक्स” परंपरा चालू न ठेवण्याचा निर्णय घेतला.

थायलंडमध्ये, २०२१ मध्ये एप्रिल फूल’च्या आधी पोलिसांनी चेतावणी दिली होती की ऑनलाइन बनावट बातम्या पोस्ट करणे किंवा शेअर केल्यास जास्तीत जास्त पाच वर्षांचा तुरुंगवास होऊ शकतो.
आता बहुतेक जगाची दिनचर्या पूर्ववत झाली आहे. बहुतेक देशांत या दिवशी सार्वजनिक सुट्टीसुद्धा असते. पूर्वीचा सारा तणाव विसरण्यासाठी सर्वजण प्रयत्न करीत आहेत आणि आज पुन्हां लोक हा दिवस गंमतीशीर दिवस म्हणून आनंद घेत आहेत. तेव्हां तुम्ही कोणाची खिल्ली उडविली किंवा तुमची कोणी, हे जरूर कळवा.

– लेखन : नीला बर्वे. सिंगापूर.
– संपादन : देवेंद्र भुजबळ. ☎️ 9869484800