आपली मायमराठी ही संस्कृतोद्भव आहे. ती जेवढ्या सहजतेने पांडित्य, गहन विचार मांडायला सुलभ तेवढीच म्हणींच्या प्रांगणातही जगात अन्यत्र कुठेच आढळणार नाही इतक्या सहजतेने विहार करते. म्हणी या लोकसंस्कृतीचं महत्त्वाचं अंग आहेत. मानवी अनुभवांचं संचित, शहाणपण, मोजक्या, चटपटीत, शब्दांत जीवनाचा अर्थ नेमकेपणाने सांगणाऱ्या म्हणी शालेय जीवनापासून आपली पाठ सोडत नाहीत. आजही त्या आपल्या जीवनाचा अविभाज्य भाग आहेत. परिस्थितीचा अन्वयार्थ सूचकपणे, समर्पक, कालातीत भाष्य व्यक्त करणारा अर्थपूर्ण शब्दसमूह म्हणजे ‘म्हण’. म्हणींमध्ये जीवनातल्या विशिष्ट अनुभव, माहिती, सत्य व उपदेशाचं संचित असतं. म्हणी या समाजाचा आरसाच आहेत. दुःखातही व्यंग शोधून त्यावर टिप्पणी करण्याचा आणि आनंदाच्या प्रसंगी आपत्तीचंही भान ठेवण्याचा म्हणींचा स्वभाव आहे. मानवी वागण्या-बोलण्यातली विसंगती टिपून त्यांवर मल्लिनाथी करण्याची माणसात उपजतच खोड असते. त्यामुळे कोणाचं मन दुखावलं जाईल याची त्याला पर्वा नसते. म्हणी या कधी माणसातलं पशुत्व दाखवतात, तर प्राण्यांमधल्या माणुसकीवरही बोट ठेवतात. कधी राजा आणि ऐट मिरवणाऱ्या खुशालचेंडूंनाही टपली मारतात. म्हणींतून मस्करी आणि गमतीजमती माणसाच्या नमुनेदार इरसाल स्वभावासारख्या मनमोहक आणि मनोरंजक शैलीत सहज बाहेर पडतात. कोणताही मुलामा न देता, लोकलाजेचा कसलाही मुलाहिजा न ठेवता म्हणींतलं रांगडेपण आणि रोखठोकपणाचं कसब शब्दालंकारांनी नटलेल्या लांबलचक, पल्लेदार साहित्यात क्वचित आढळेल !
संस्कृतमधल्या ‘भण’ या धातूचा अपभ्रंश होऊन ‘म्हण’ या शब्दाची निर्मिती झाली आहे. सतत लोकांच्या तोंडी येऊन दृढ होते ती उक्ती म्हणजे ‘म्हण’. ‘चिमुकले, चतुरपणाचे, चटकदार असे वचन म्हणजे म्हण’ अशी म्हणीची व्याख्या साहित्यसम्राट न. चिं. केळकर यांनी केली आहे. कोशकार वि. वि. भिडे म्हणतात, ‘ज्यात काही अनुभव, उपदेश, माहिती, सार्वकालिक सत्य किंवा ज्ञान गोवलेले आहे, ज्यात काही चटकदारपणा आहे आणि संभाषणात वारंवार योजतात असे वचन म्हणजे म्हण होय.’ दुर्गा भागवत यांनी ‘जनतेने आत्मसात केलेली उक्ती म्हणजे म्हण’ अशी म्हणीची व्याख्या केली आहे. वा. म. जोशी म्हणतात, ‘थोडक्यात व मधुर शब्दांत जिथे पुष्कळ बोधप्रद अर्थ गोवला जातो, त्या वाक्यांना म्हणी असे म्हणतात’. वा. गो. आपटे, डॉ. द. ता. भोसले यांच्यासारख्या विद्वानांनी म्हाणींचा खास अभ्यास केला आहे.
म्हणी या बऱ्याचदा व्यंगचित्रांसारख्या असतात. त्यांत अचूक, मार्मिकतेने जीवनानुभवांचं मंथन सामावलेलं असतं. समाजाच्या सांस्कृतिक परंपरेचं, अंतरंगाचं त्या प्रगल्भ दर्शन घडवतात. म्हणींत समाजाची संस्कृती, प्रचलित समजुती, रूढी – परंपरा, रीती-रिवाज, श्रद्धा – अंधश्रद्धा, भल्याबुऱ्या वृत्ती- प्रवृत्ती, व्यंगं, इच्छाआकांक्षा, विकृती, धार्मिक समजुती, राहणीमान, आचारविचार, जीवनशैली, विचारशैली, वैचारिक पिंड, आवडीनिवडी, निखळ भावभावना, माणसाचं जगणं, वागणं, षड्रिपू, गुण – अवगुण, स्वभावविशेष, सुखदुःखं, माणसाची प्राकृतिक जडणघडण, निसर्ग, सण-उत्सव, समाजाची नैतिक जडणघडण, मानसिकता, स्थित्यंतरे, विचारधारा, आचार-व्यवहार, कालानुरूप झालेले वैचारिक बदल, त्यांना मिळालेली दिशा, सामाजिक व्यवहार संख्या या सार्‍या घटकांचं थेट प्रतिनिधित्व करत त्यांवर टिप्पणी केलेली आढळते. तरी त्या नैतिकतेचा आव आणत नाहीत. शेकडो वर्षापासून अलिखित व अस्खलितपणे वाहणारा हा स्रोत पिढ्यापिढ्यांना लोकशिक्षण, समाजप्रबोधन करून मार्गदर्शन आणि निर्भेळ मनोरंजनही करतो.
वैविध्याने भरलेल्या रंगतदार म्हणींनी मराठीला अविस्मरणीय उपहार दिला आहे. म्हणींचा खजिना अमर्याद आहे. म्हणी या कोणत्याही भाषेला सौंदर्य आणि संपन्नता बहाल करतात. म्हणी म्हणजे भाषेचं सांस्कृतिक धन, लेणी, आभूषणं असतात.मराठी भाषेला सर्वार्थाने समृद्ध करण्यात अनेक घटकांचं योगदान आहे. त्यांमध्ये म्हणी आणि वाक्प्रचार यांचं महत्त्व तर अनन्यसाधारण आहे ! मराठीइतक्या म्हणी आणि वाक्प्रचार खचितच अन्य कोणत्याही भाषेत आढळतील !! या वाङ्मयप्रकारामुळे मराठी अधिक समृद्ध आणि प्रवाही झाली. बहुधा यमक, अनुप्रासाने युक्त अशा शब्दांत म्हणीची रचना केलेली असते. मोठ्या शब्दसमुच्चयाचा वापर करून जो परिणाम साधला जात नाही तो परिणाम कमीत कमी शब्दांत जास्तीत जास्त आशय अतिशय चपखलपणे मांडण्याचं सामर्थ्य म्हणींत आहे.
म्हणी या प्रासयुक्त, ठसकेबाज, अंगभूत गेयता असणाऱ्या आणि रसाळ असतात. म्हणींना स्वतःचा डौल असतो, त्यांच्या वापराने भाषेला टवटवीतपणा येतो. म्हणींतले शब्द ओबडधोबड असले तरी त्यांतला अर्थ मात्र उच्च दर्ज्याचा बोध देणारा असतो. प्रचलित असलेल्या म्हणी उपहास, उपेक्षा, अतिशयोक्ती, कल्पनाविलास अशा अलंकारांनी कधी गांभीर्याने, तर कधी विनोदी, रंजक पद्धतीने ठसठशीतपणे व्यक्त होतात. भाषेचं आशयदृष्ट्या, रूपदृष्ट्या वेगळंच सौंदर्य म्हणींत प्रतीत होतं. म्हणींत आंतरिक लय, गेयता, उपमा, रूपक, विरोधाभास, यमक, अनुप्रास अशा भाषिक अलंकारांसोबत ठसकेदार रचनेचा वैशिष्ट्यपूर्ण आविष्कार असतो. भाषेचा मूळ गोडवा त्यांच्यामुळे कित्येक पटींनी द्विगुणित होतो. म्हणींत असलेल्या या सुप्त-गुप्त गुणांमुळे हा अक्षय वाङ्मयप्रकार म्हणजे मराठी भाषेचा अनमोल खजिना आहे. या म्हणी सामान्यांच्या तोंडी फार चटकन रुळतात आणि भाषा प्रवाही, जिवंत ठेवतात.
‘अक्कल नाही काडीची म्हणे बाबा माझे लग्न करा’ ( क्षमता नसताना एखाद्या बाबीचा हट्ट करणं ), ‘अडली गाय अन फटके खाय’ ( अडचणीत सापडलेल्या व्यक्तीला जास्त त्रास देणं ), ‘अडाण्याचा गेला गाड़ा, वाटेवरची शेते काढा’ ( मूर्ख माणूस कोणत्याही प्रकारे विचित्र वर्तन करू शकतो ), ‘अन्नछ्त्रात मिरपूड मागू नये’ ( गरजवंत व्यक्तीला पर्याय नसतो ), ‘अपयश हे मरणाहून वोखटे’ ( अपयश हे मरणापेक्षा भयंकर आणि लाजिरवाणं असतं ), ‘अप्पा मारी गप्पा’ ( काही रिकामटेकडे चर्चेचं उगाच पाल्हाळ लावतात ), ‘जी खोड बाळा ती जन्म काळा’ ( जन्मजात अंगी असलेले गुण किंवा दुर्गुण जन्मभर जात नाहीत ), ‘थंडी वाजते म्हणुन शेकोटी डोक्यावर घ्यायची नसते’ (कोणत्याही वस्तूचा उपयोग योग्य स्थानावरून करावा ), ‘लग्न जमविणारा कितीही हुशार असला तरी हनिमूनला नेत नाही’ (नको त्या ठिकाणी सन्मानाची अपेक्षा करू नये ), ‘घरावर हुरडा भाजू द्या, नाहीतर पाहुण्यांपुढे निजू द्या’ ( घरावर हुरडा भाजण्याची परवानगी दिली तर घर जळतं नि पाहुण्यांपुढे झोपण्याची परवानगी दिली तर इज्जत जाते ), ‘पांगळी काम करायला अन् सतरा जण हातपाय धरायला’ ( कामाचा वकूब किंवा अनुभव नसलेल्या व्यक्तीने ते काम करणं ), ‘नगाऱ्याची घाय अन टिमकी तुझं काय ?’ ( जिथे भल्या-भल्यांचं कोणी ऐकत नाही तिथे सामान्य माणसाचं कोण ऐकणार ? ), ‘तुमचे लाडाचे अन् आमचे काय झाडाचे ?’ (दोन शेजारणी त्यांच्या लेकरांवरून भांडत असतील तर पहिली दुसरीला उद्देशून बोलते ) या म्हणी आपल्या कानांवरून बहुधा गेलेल्या नसतात.
महाराष्ट्रात ”कोठे राजा भोज आणि कोठे गंगू तेली” ही म्हण आजही लोकप्रिय आहे. गंमत म्हणजे, हीच म्हण भारतात अनेक भाषांत अगदी त्याच प्रकारे आढळते. उदा. हिंदीत ‘कहाँ राजा भोज, कहाँ गंगू तेली’ तर भोजपुरीत ‘कहाँ राजा भोज, कहाँ भोजवा / लखुआ तेली’, गुजरातीत ‘क्यां गंगाशाह, क्यां गंगा तेली’, बंगालीत ‘कोथाय राजा भोज, कोथाय गंगाराम तेली’, राजस्थानी भाषेत ‘कठै राजा भोज, कठै गांगलो तेली’, बुंदेलखंडात ‘कां राजा भोज, कां डूंठा तेली’ तसंच ‘नाचता येईना, अंगण वाकडे…. स्वैपाक करता येईना, ओली लाकडे’ ही म्हण बंगालीत ‘नाचते न जानले, उठानेर दोष’ अशी प्रचलित आहे. गुजराती मंडळी ही म्हण ‘नाचतां नहीं आवडे तो के आंगणुं बांकुं’ अशा प्रकारे वापरतात. ‘महापुरे झाडे जाती, तेथे लव्हाळे वाचती’ या वचनाचा अर्थ मोठ्या लोकांवरच कायम संकटे येतात असा आहे. अशा अर्थाच्या म्हणी इतर भाषांतही आढळतात. ही म्हण बंगालीत ‘बडे गाछेई झड लागे’ या शब्दांत, तर बुंदेलखंडी भाषेत ‘बडेई रूख पै गाज गिरत’ या शब्दांत प्रसिद्ध आहे. पोटदुखीवरचा रामबाण उपाय म्हणजे ओवा. त्यावर एक म्हण प्रचलित आहे, ‘ज्याचे पोट दुखेल तोच ओवा मागेल’. म्हणजे आपण होऊन कोणी चवीला तिखट लागणारा, जिभेला मिरमिरणारा ओवा मागायला वा खायला जाणार नाही. ही म्हण हिंदीत ‘जिसका पेट दर्द करता है वहीं अजवाइन खोजता है’ म्हणून प्रसिद्ध आहे, तर बंगालीत तिचे रूप, ‘जार माथा मांगे सेई चून खोजे’. म्हणजेच, ज्याचे डोके फुटेल तोच चुना शोधेल असं आहे.
या शतकात विशेषतः पुण्यामुंबईत माहिती – तंत्रज्ञान क्षेत्राचा प्रसार झपाट्याने होत आहे. त्यामुळे या क्षेत्रात कार्यरत असलेल्या व्यक्तींकडून सोशल मीडियावर नव्या म्हणींचे पीक फोफावू लागलंय. मूळ म्हणींच्या ठिकाणी आयटीचे तांत्रिक शब्द वापरून कॉर्पोरेड कल्चरमधल्या म्हणींचा आविष्कार तरुणाई करू लागली आहे. ‘मायक्रोसॉफ्ट तिथं बग’, ‘आपलाच प्रोजेक्ट आणि आपलाच बग’, ‘प्रोजेक्ट रन केल्याशिवाय बग दिसत नाहीत‘, आपला तो टास्क, दुसऱ्याचा तो टाइमपास’, ‘रात्र थोडी, टास्क फार’, ‘चार दिवस डेव्हलपरचे, चार दिवस टेस्टरचे’, ‘कोडमध्ये नाही तर साइटवर कुठून येणार ?’, ‘जैसा क्लायंट तैसा प्रोजेक्ट’, ‘इकडे बॉस तिकडे क्लायंट’, ‘ऐकावे कलीगचे, करावे बॉसचे’, ‘अॅप्रिसिएशन नको पण प्रोजेक्ट आवर’, ‘कंपनीत राहून मॅनेजरशी वैर’, ‘कंपनी मोठी काम छोटे’, ‘आधीच कामाचा कंटाळा त्यात नेट डाऊन’ , ‘रिकाम्या मॉनिटरला स्क्रीनसेव्हर फार’, ‘आपलाच कीबोर्ड नि आपलाच माऊस’, ‘विंडोज दाखव नाही तर इंस्टॉलेशन कर’, ‘उचलला पॉइंटर अन् लावला आयकॉनला’ ‘अतिशहाणा त्याचा फेसबुक रिकामा’, ‘मरावे परी फेसबुकरूपी उरावे’, ‘उचलली पोस्ट लावली वॉलला’ अशा एकाहून एक हटके म्हणी मराठी आयटी क्षेत्रात आज मिरवत आहेत. करोनाकाळात एक नवीन म्हण सांगितली गेली, ‘आपली ती सर्दी आणि दुसऱ्याचा तो करोना !
मराठी भाषेत विनोदाचं स्थान अनन्यसाधारण आहे. त्यामुळे पारंपरिक विनोदी म्हणींबरोबरच आधुनिक विनोदी म्हणीही साहित्यप्रकारात समाविष्ट झाल्या आहेत. ‘पँटला नाही नाडी आणि पोरगं मागतंय गाडी’, ‘थोडक्यात नटावे अन् प्रेमाने भेटावे’, ‘अंधारात केलं अन् उजेडात आलं’, ‘लाखाशिवाय बात नाही अन् वडापावशिवाय खात नाही’, ‘अंगात नाही बळ अन् चिमटा घे‌ऊन पळ’ ( दुबळा माणूस बलवान व्यक्तीवर सरळ हल्ला न करता छोटी खोडी काढून पसार होतो ) या काही इरसाल म्हणी हास्याची खसखस पिकवतात.
मौखिक परंपरेने जपून ठेवलेल्या पूर्वजांच्या संचित ज्ञानाचा कोश असलेल्या म्हणींमधून माणसाच्या मार्मिकतेचं, रोखठोक स्पष्टपणाचं, फटकळपणाचं तसंच रांगडेपणाचंही दर्शन घडतं. श्लील-अश्लीलतेच्या पलीकडे जाणाऱ्या अनुभवांचं प्रकटीकरण म्हणींत असल्याने त्या समाजमनाचं अत्यंत उघडं-वाघडं दर्शन घडवतात. मराठीतल्या गावरान, असभ्य, शिष्ट समाजात उघडपणे न उच्चारले जाणारे शब्द असलेल्या या म्हणी म्हणजे समाजाचं सत्य रूप आहे. सभ्य, शहरी आणि पांढरपेशा समाजात आणि आधुनिक युगात या गावरान बाजाच्या म्हणींचा वापर कदाचित मोठ्या प्रमाणावर होत नसेल ; परंतु आजही ग्रामीण भारतात शेलक्या शैलीत बोट ठेवणाऱ्या अस्सल गावरान चवीचा, झणझणीत खजिना असलेल्या या म्हणी संभाषणात, व्यवहारात सतत डोकावताना दिसतात. समाजमर्यादांचा भंग करणारे वाटत असणारे अशिष्ट शब्द झाकण्यासाठी फुल्याफुल्यांचा प्रयोग म्हणींत खूप ठिकाणी आढळतो.
मराठीत ज्या प्रादेशिक स्तरावर अनेक बोलीभाषा आहेत त्यांनी मायमराठीचं सौंदर्य वाढवलं आहे. काव्यगुणांनी भरलेल्या या ग्रामीण बोलींत प्रतिभासंपन्न असं अमर काव्य आहे. भूमिपुत्रांचा सांस्कृतिक ठेवा त्यांच्या बोलीभाषेत असतो. मौखिक परंपरेने सांभाळून ठेवलेल्या काही म्हणींमध्ये प्रादेशिक वैशिष्ट्यांनुसार विविधता आहे. महाराष्ट्रात विदर्भ, मराठवाडा, कोंकण आणि घाटावरच्या अनेक प्रांतिक, प्रादेशिक म्हणी एकत्रित स्वरूपात वाचायला मिळतात. मायमराठीला बोलींनी दिलेला म्हणी या अमूल्य ठेवा आहेत. बोलीभाषा मधाळ, डौलदार, काहीशा नखरेल, लडिवाळ आणि मार्दवयुक्त आहेत. या बोलींत शिव्याही ओव्यांप्रमाणे सामावल्या जातात. ‘मेल्या, मायझया, रांड, वशाडपडला, खंय मराक गेल्लय’ असे शब्द बोलींमध्ये अत्यंत जिव्हाळ्याने, सहजपणे पावलोपावली उच्चारले जातात. या बोलींत रुचिवैशिष्टयं, वृत्तिवैशिष्टयं आहेत. बोलीभाषांतल्या हेलांमधून जवळीक, अगत्याचा परिचय होतो. कोकणी बोलीत एक ठसका, हेल काढून शब्दांना दिलेला हेलकावा असल्यामुळे भाषेची गोडी वाढते. या बोलीत मिठ्ठास आणि इरसाल म्हणीची पखरण आढळते. गोमंतकीय ही कोंकणीच्या जवळ जाणारी बोली.
बोलताना म्हणींचा सहज वापर करणं ही मालवणी बोलीची खास लकब होय. मालवणी भाषा ही मिठ्ठास, गोंजारणारी तेवढीच बिनधास्त आणि बोचरी आहे. कोणाचीही पत्रास न बाळगणाऱ्या मालवणी शैलीतले काही शब्द ग्राम्य असले तरी वाक्याचा नेमका अर्थ उमजण्यासाठी ते अपरिहार्य असतात. मालवणी माणूस वरून काटेरी आणि आतून मधाळ असतो, तशीच काहीशी ही भाषा आणि या भाषेतल्या म्हणी आहेत. मालवणी भाषेत घोळलेल्या ‘येवाजलला साधात तर दळीदार कित्याक बाधात’, ‘वेताळाक नाय बायल, भामकायक नाय घोव’, ‘सरड्याची धाव वयपुरती’, ‘हळ्कुंडाच्या पदरात शेळ्कुंड’, ‘कोको मिटाक जाता मगे पावस येता’ या निवडक म्हणी.
वऱ्हाडी ही विदर्भातली एक महत्त्वाची बोली. ‘वऱ्हाड अन् सोन्याची कराड’ असं या प्रदेशाचं वर्णन केलं जातं. ‘गोगलगायीच्या दुदाचं लोनी नस्ते निघत’, ‘हेला ना भादराव देवळा जोळ आन् पंगत ना द्याव गोदरी जोळ’, ‘शिदोळ कितीकई लांबला तरमा शेशनाग व्हत नसते’, ‘अंधारात तूप सांडलं तरमा सुगंद लपत नाई’, ‘वादीसाटी म्हईस कापू नोय’ या काही ‘वऱ्हाडी ठसक्याच्या’ म्हणी. ‘खाते कनगीले अन् गाते उरल्याले’, ‘निक्सू निक्सू खाये, त्याच्या घाटीत केस जाये’, ‘दिवस गेला गोठीमाठी, चांदन्यानं कापूस वटी’, ‘गोंडाचा जवाई अन् ताकासंगं शेव्या खाई’, ‘नखरा नखो-बोटी अन् सुरत खापरकुटी’, ‘सकवार सई अन् बोरातली अई’, ‘मनात नाई नांदनं अन् पोवाडे बांधनं’, ‘हिडग्याले देली गाय धावू धावू गोठानावर जाय’ यांसारख्या विनोदी अंगाने व्यक्त होणाऱ्या, उपहास-उपरोधिक पद्धतीच्या.वऱ्हाडी म्हणींनी या बोलीचं सौंदर्य टिकवून ठेवलं आहे.
म्हणींचे रचयिते कोणी उच्च अभ्यासक वा महान विद्वान नसून हातावर पोट असणारे सर्वसामान्य लोक असतात ! म्हणी व त्यांमागील कथा हे एका प्रकारे कष्टकरी, श्रमिक जनतेने रचलेले साहित्यग्रंथच होत. पंचतंत्र, जातककथा, रामायण – महाभारत यांसारख्या कथांमधून या म्हणी, त्यांचे उगम तर दिसतातच ; शिवाय अनेक लोककथा – काव्यांच्या स्वरूपांत त्यांचं जतन झालेलं आढळतं. एखाद्या देशात प्रचलित असलेल्या म्हणींवरून त्या देशातल्या लोकांची विलक्षण प्रतिभा, वाक्चातुर्य, स्वभावविशेष आणि व्यवहाराची पारख होते. आजही ग्रामीण भारतात या म्हणींचा वापर संभाषणात आणि व्यवहारात पावलोपावली डोकावताना दिसतो. त्यांच्या गावगप्पांत इरसाल, अस्सल, झणझणीत म्हणी ऐकायला मिळतात ! पूर्वापार चालत आलेल्या म्हणींची मजाच काही औरच असते ! अनेकदा त्यांच्यामागे असलेले संदर्भ कालौघात मिटले तरी प्रत्येक म्हणीमागे दडलेलं व्यावहारिक शहाणपण, अनुभव व त्यां तून मिळणारं ज्ञान ठसठशीतपणे दिसतं. आपल्या बोलण्यात प्रसंगानुरूप चटकदार अशा तयार उक्तींचा वापर करणं ही एकेकाळी बोलीची लकब तर होतीच ; पण त्याचबरोबर ते भाषेचं भारदस्तपणही मानलं जाई.
म्हणी हा वाड्मयप्रकार शतकानुशतके चालत आलेला चिरंतन वारसा आहे. मागील पिढ्यांनी पुढच्या पिढ्यांना दिलेलं ते शहाणपणाचं संचित आहे. विशेषतः आजीच्या अनुभवकथनातून या म्हणीचं शब्दभांडार साकारलं आहे. ‘मागच्यास ठेच पुढचा शहाणा’ असं म्हणतात त्याप्रमाणे या म्हणींच्या प्रयोगात लोकजीवन सुकर व्हावं ही अपेक्षा असते. म्हणी म्हणजे अनुभवांचं सार सांगणाऱ्या चटकदार, अर्थगर्भ अशा उक्ती होत. त्यांतून आजच्या पिढीला पूर्वजांच्या भविष्यवेधी दूरदृष्टीचं दर्शन होतं. जे पटवून देण्यासाठी खूप काळ, वेळ खर्च करावा लागतो त्या प्रबोधनाचं म्हणी हे ‘लघुरूप’ आहे. म्हणींचं रूप लवचीक असल्यामुळेच स्थलकालपरिस्थितीनुरूप अनुभव जिवंतपणे साकार करण्याचं सामर्थ्य त्यांत असतं.
म्हणी या एका पिढीपासून दुसऱ्या पिढीपर्यंत प्रायः स्त्रियांकडून मौखिक परंपरेने विशेषतः लोककथा, लोकगीतं या माध्यमांतून प्रसृत होतात. म्हणींचा कर्ता कोण हे सांगता येत नाही. पण जसे वेद हे अपौरुषेय ऋषींनी लिहिले आहेत तसं मला वाटतं, वेगळ्या अर्थाने म्हणी या अपौरुषेय आहेत. त्यामुळे म्हणींमध्ये स्त्रीजीवनातली कन्या, प्रेयसी, पत्नी, माता, सासू, आजी अशी सर्व रूपं आढळतात. त्यांमध्ये निरामय प्रेम, वात्सल्य, ममता आहे, म्हणींचा वापर बऱ्याचदा स्त्रियांकडूनच होतो, म्हणून त्यांना स्त्रीधन असंही म्हटलं जातं. पूर्वीच्या स्त्रियांकडे जात्याच्या ओव्या, पारंपरिक आणि लग्नसमारंभातली गाणी, उखाणे, अभंग, गौळणी, ओव्या, म्हणी आणि वाक्प्रचार यांचा फार मोठा संग्रह असतो. बहिणाबाई चौधरींसारख्या प्रतिभावंत महिला आपल्या भाषासामर्थ्याने नवीन म्हणी निर्माण करतात. भारतीय परंपरेत स्त्रियांना दुय्यम वागणूक दिली जाते. विशेषतः ग्रामीण जीवनात तर त्यांच्या हालांना पारावार नसतो ! ‘दोन डोळे शेजारी भेट नाही संसारी’, ‘घटकंची फुरसत नाय न् दमडीची मिळकत नाय’, ‘आवडीने केला नवरा त्याच्या पायाला भवरा’, ‘नामटिळे नायकाचे घरी हाल बायकोचे, सासरी शिवरात्र माहेरी नवरात्र’, ‘घरच्या भयानं घेतलं रान वाटंत भेटला मुसलमान त्यानं घेतलं नाक-कान, लाखाची मत्ता काडीची सत्ता’, ‘हारबऱ्याच्या भाजीला हटावं किती म्हाताऱ्या नवऱ्याला नटावं किती’, ‘जन्मा आला हेला पाणी वाहता वाहता मेला, उतरंडीला नसेना का दाणा पण दादला असावा पाटील राणा’, ‘चाळीशी लोटली आशा खुटली, नगाऱ्याची घाई तिथे टिमकी तुझे काई ?’. ‘बायको दुसरी फजिती तिसरी’ अशा म्हणींतून स्त्रियांचं दुय्यमत्व, एकटेपण, उपेक्षा, नवरेशाही, वाट्याला आलेले काबाडकष्ट आणि अवहेलना हे मुद्दे व्यक्त होतात.
एकेकाळी भाषेचं चैतन्य असलेल्या म्हणी आज मात्र भाषिक अवशेषरूपात राहिल्या आहेत. बदलती सामाजिक आणि सांस्कृतिक परिस्थिती तसेच बदलत्या जीवनशैलीमुळे भाषेत व्यक्त झालेलं हे अनुभवजन्य ज्ञान नष्ट होण्याची शक्यता नाकारता येत नाही ! जागतिकीकरणाच्या रेट्यात अडकलेला हा भाषिक वारसा जतन करण्याची वेळ आज येऊन ठेपली आहे.
— लेखन : डॉ. उषा रामवाणी – गायकवाड. ठाणे
— संपादन : देवेंद्र भुजबळ.
— निर्माती : अलका भुजबळ. ☎️ 9869484800