प्रा. न. र. फाटक
महाडला मला महाविद्यालयात मराठी शिकवत असलेल्या प्रा॰ र. श्री. जोशींमुळे मला प्रा. न॰ र॰ फाटक यांची विद्वत्ता कळली॰ मी VJTI माटुंगा येथे शिकत होतो, तेव्हा दादरच्या ‘ मुंबई मराठी ग्रंथ संग्रहालयात ‘ त्यांची (पक्षी : प्रा॰ फाटकांची) दर शनिवारी मराठी साहित्यावर व्याख्याने होत असत॰ त्या व्याख्यानांना मी नियमाने जात असे॰ फाटक तसे स्कॉलर॰ प्रकांड पंडित म्हणावे असे॰ मात्र, एक असे; त्यांच्या बोलण्यात निदान सुरवातीला तरी समोरच्या व्यक्तीबद्दल तुच्छभाव असत॰ कपाळावर सदैव आठ्या! सर्व ज्ञान काय ते आपल्याला असा आविर्भाव असे॰
त्यांनी एकदा एक प्रसंग त्यांच्या भाषणात सांगितला॰ तोच प्रसंग वेगळ्या प्रकारे नंतर काही वर्षांनी त्यांच्याच आयुष्यात घडला !
फाटक ‘प्रभात‘ दैनिकाचे संपादक होते॰ 1942 साली न्या. मू. महादेव गोविंद रानड्यांची जन्मशताब्दी आली॰ त्यावेळेस त्यांच्यावर लिहिलेल्या लेखासाठी रानड्यांचा फोटो असावा म्हणून त्यांनी फोटोग्राफरला मुंबईच्या ‘ओव्हल‘ आणि ‘क्रॉस मैदान‘ यांच्या मध्ये रानड्यांचा पुतळा आहे त्याचा फोटो काढून आणावयास सांगितले॰
फाटकांनी रानड्यांच्या पुतळ्याचे उंच, पगडी घातलेले, लांब गुढघ्यापर्यंत कोट असलेले असे वर्णनसुद्धा केले॰ आता तेथेच त्याच्या समोर ना॰ गो॰ कृ॰ गोखले यांचादेखिल पुतळा आहे॰ तो ही तसाच पगडी, लांब कोट घातलेला असाच आहे !
फोटोग्राफर तेथे गेला; आणि समोरासमोर दोन सारखे पुतळे बघून गडबडला !
त्याला रानड्यांचा फोटो काढायचा की गोखल्यांचा फोटो काढायचा हेच आठवेना ! बहुधा तो अल्पशिक्षित असावा. त्यामुळे पुतळ्या खालचं नाव वाचावं, हे त्याला सुचलं नसावं. आता परत कोठे जायचे ? असा विचार करून त्यानं देवाचं नाव घेतलं, आणि गोखल्यांचा फोटो काढला !
तो डेवलप करून फाटकांना दिला॰
फाटक गोखल्यांचा फोटो बघून हबकले !
काय घोटाळा झाला ते त्यांच्या लक्षात आले !
पण आता परत तेथे फोटोग्राफरला पाठवून रानड्यांचा फोटो काढून आणि तो डेवलप करून घ्यायला पुरेसा वेळ नव्हता; म्हणून त्यांनीसुद्धा गोखल्यांचा फोटो रानड्यांचा फोटो म्हणून छापला ! शिवाय, रानडे 1901 साली तर गोखले 1915 साली निधन पावलेले; त्यामुळे त्यांना ओळखणारे जाणकार वाचक आता फारसे नसणार असा विचार करून त्यांनी तो फोटो छापला॰ अपेक्षेप्रमाणे लोकांच्या ते लक्षात आले नाही; आणि कदाचित ज्या काही थोड्या लोकांच्या लक्षात तो घोटाळा लक्षात आला असला तरी त्यांनी कोणी फाटकांना तसे कळवले नाही !
नंतर हा प्रसंग त्यांनी 23 वर्षांनी, 1965 साली दादरच्या ‘ मुंबई मराठी ग्रंथ संग्रहालया ‘ च्या व्याख्यानात आम्हाला सांगितला; आणि त्या फोटोग्राफरची टर उडवली ! या व्याख्यानाच्या वेळेस माझा मित्र भास्कर निमकर माझ्याबरोबर होता; त्यानं फाटकांनी फोटोग्राफरची जी टर उडवली, त्याबद्दल नापसंती व्यक्त केली॰ कारण 1942 साली जो फोटोग्राफर होता तो फारसा शिकलेला असण्याचा संभव नव्हता; शिवाय तो फोटो रानड्यांचा काढायचा की गोखल्यांचा, याचा त्याला विसर पडला असेल तर फाटकांसारख्या ज्ञानी आणि ज्येष्ठ माणसाने त्या फोटोग्राफरची परिस्थिती समजून घ्यायला हवी; असे निमकरचं म्हणणं होतं॰
ते फारसं चूक नव्हतं॰
या नंतर बरोबर 14 वर्षांनी 6 ऑक्टोबर 1979 रोजी दत्तो वामन पोतदार यांचे निधन झाले; आणि त्यावेळेस दूर दर्शनवरच्या बातम्यांत ही बातमी सांगताना फोटो कोणाचा दाखवला; तर खुद्द न॰ र॰ फाटकांचा !
तसे प्रा. न. र. फाटक आणि दत्तो वामन पोतदार हे इतिहास अभ्यासक असल्यामुळे एकमेकांचे घनिष्ठ मित्र होते.
त्या वेळेस ते हयात होते !
नियतीने हा फाटकांवर उगवलेला सूड म्हणायचा की काय !
मी या वेळेस नासिकला होतो, आणि तेथे त्या वेळेस दूरदर्शन पोचलेले नव्हते॰ पण निमकरचे मला लगेच पत्र आलंच ! शिवाय, वर्तमानपत्रांतही या गोष्टीवर खमंग चर्चा झालीच !
नंतर कित्येक वर्षे निमकर आणि मी भेटल्यावर जर फाटकांचा विषय निघाला तर हा प्रसंग आठवून आम्ही हसत असू !
या प्रसंगाला अजून दुसरी एक बाजू आहे॰
जर फाटक त्यावेळेस बाहेर गेले असते आणि त्यांच्या घरच्या मंडळींनी ही बातमी त्या फोटोसकट बघितली असती तर त्यांच्या मनात किती चर्र झाले असते ! फाटकांचे निधन झाले आणि घरच्या मंडळींना ठाउकच नाही ? वृद्ध फाटक त्या वेळी निश्चित घरीच असणार; आणि त्यांनी ही बातमी ऐकली आणि पाहिली असणार !
तर त्यांना त्या वेळी आपण रानड्यांऐवजी गोखल्यांचा फोटो काढणार्‍या फोटोग्राफरची टर उडवली त्याची आज परतफेड झाली; ही गोष्ट आठवली असेल का ? आणि आठवली असली तर त्यांना त्या वेळेस काय वाटले असेल ?
मात्र, सकृद्दर्शनी प्रा. फाटक असे उग्र आणि कठोर दिसत होते, तरी त्यांच्या अंतर्यामी विद्यार्थ्यांच्या –- आणि विशेषत: बुद्धिमान विद्यार्थ्यांच्या — प्रती वात्सल्य आणि जिव्हाळा असे. असे त्यांच्या बाळ सामंत, प्रा, चंद्रकांत वर्तक, प्रा. श्री. पु. भागवत या विद्यार्थ्यांनी आणि डॉ. य. दि. फडके, रवींद्र पिंगे आणि डॉ. स. गं. मालशे यांनी लिहून ठेवले आहे.
आ. अत्र्यांनी त्यांच्यावर ‘ नर फाटक की नर कीटक ? ‘, ‘ नराधम फाटक ‘ असे अग्रलेख लिहिले असले तरी या प्रकांड पंडितानं ‘ज्ञानेश्वर ‘, ‘ रामदास ‘, ‘एकनाथ ‘, हे ग्रंथ; गोखले, रानडे, टिळक यांची चरित्रे, यशवंतराव होळकर, ‘ 1857 ची शिपाई गर्दी ‘, मुंबई महापालिकेचा शताब्दी ग्रंथ अशी विपुल आणि माहितीपूर्ण ग्रंथ रचना केली.
त्यांच्या अति परखड आणि स्पष्ट बोलण्यामुळे राम गणेश गडकरी आणि आ. अत्रे यांच्या शोक सभांत 2 – 4 वाक्यांतच त्यांना त्यांचं भाषण आटोपते घ्यावे लागले होते !
जाता जाता …
याच प्रा॰ फाटकांची श्री॰ पु॰ भागवत यांनी विश्वास बसू नये अशी आठवण सांगितली होती.
श्री. पु॰ यांना सहा भाऊ॰ हे सर्व देवरुखचे॰ यांच्या 80 वर्षाच्या निरक्षर आजीने या भावंडांना आग्रहाने मुंबईला आणले आणि सर्वांनी व्यवस्थित शिक्षण घेतले पाहिजे याचा ध्यास घेतला॰
श्री॰ पु॰ हे बुद्धिमान॰
ते अपेक्षेप्रमाणे मराठी विषय घेऊन बी॰ ए॰ ला विद्यापीठात पहिले आले; आणि त्यांना ‘ तर्खडकर सुवर्ण पदक ‘ मिळाले॰ ते पदक घेऊन आल्यावर त्यांनी ते आपल्या या आजीला दाखवले, आणि तिचा आशीर्वाद घेतला॰
नंतर सायंकाळी ते पदक श्री॰ पु॰ भागवत आपले गुरु प्रा॰ न॰ र॰ फाटक यांना दाखवण्यास घेऊन गेले॰ श्री॰ पु॰ नी फाटकांना नमस्कार केला; आणि सकाळी आजीला नमस्कार केल्यावर आजी श्री॰ पु॰ ना म्हणाली की पदक मिळाले म्हणून अभ्यास संपला नाही हो; तो जन्मभर करावाच लागतो; हे तिने काढलेले उद्गार त्यांनी फाटकांना ऐकवले॰
कायम तिरसट भाव असणार्‍या फाटकांच्या चेहर्‍यावर सौम्य आणि प्रेमळ भाव उमटले॰ सदैव तुच्छतेने बोलणार्‍या फाटकांच्या स्वरात कमालीचे मार्दव आले आणि नेहेमी कठोर आणि अहंभाव चेहेऱ्यावर बाळगणार्‍या फाटकांच्या वागण्यात पूर्वी कधीच न आलेला ओलावा आणि आपुलकी दाटून आली; आणि ते श्री॰ पु॰ ना म्हणाले, ‘ भागवत, तुला मी चार वर्षांत कॉलेजमध्ये जे शिकवू शकलो नाही ते तुझ्या आजीने या चार शब्दांत शिकवले !
ज्ञान आणि शहाणपण यात हा फरक असतो !
एक गम्मत…
माझा आणि त्यांचा 4 / 5 वर्षे संबंध आला. हळूहळू ते माझ्या वर प्रेम ही करू लागले.
मी ‘ ज्ञानेश्वरी ‘ वाचावी म्हणून ते आग्रह करत.
दत्तो वामन पोतदार यांच्या निधनानंतर लगेचच पावणे दोन महिन्यांनी प्रा. न. र. फाटक यांचं निधन झालं !
त्या वेळेस दूरदर्शनवरच्या बातमीत दुसऱ्या कोणाचा फोटो दाखवला गेला नसेल, अशी आशा करू या !
– लेखन : प्रकाश चान्दे
– संपादन : देवेंद्र भुजबळ. ☎️ 9869484800