रेश्माची ‘झेप’

“स्त्रियांच्या आयुष्यात अनेक अडथळे असतात. समाजाची त्यांच्याकडे पहाण्याची दृष्टी आणि त्यांना मिळणारी वागणूक हा एक भाग असतो. आणि स्वतःच्या गुणांबद्दल, प्रगतीबद्दल उदास असणे हा दुसरा भाग असतो. खेडोपाडी अनेक बुद्धिमान आणि कार्यकुशल स्त्रिया असतात. त्यांना समान वागणूक मिळाली, प्रोत्साहन मिळाले तर त्यांची झेप कितीतरी उंच जाऊ शकते.” रेश्मा सांबरेसारखी अनुभवी वकील आणि समाजसेविका आपल्या संस्थेबद्दल माझ्याशी बोलत होती. स्त्रियांच्या प्रगतीचा ध्यास घेऊन रेश्माने २०१९ साली ‘झेप’ ही महाराष्ट्रात स्थापन केली आणि तिचे काम अव्याहत सुरु आहे.

महाराष्ट्राच्या ग्रामीण व आदिवासी भागात काम करण्यासाठी रेश्मा अमेरिकेतून भारतात येऊन राहिली आहे. स्त्रियांचे शिक्षण, त्यांच्या भोवतीचे वातावरण आणि त्यांची सक्षमता घडविण्याचे ध्येय घेऊन स्त्रियांना प्रगतीत मदत करणारी ‘झेप‘ ही पब्लिक चॅरिटेबल संस्था आहे. रेश्मा या संस्थेची संस्थापक अध्यक्ष आहे.

शिक्षणाने स्त्री कशी कणखर व डोळस बनू शकते याचे उदाहरण म्हणजे रेश्मा सांबरे स्वतःच आहे. अहमदनगर शहरात तिचे बालपण गेले. रूढी आणि परंपरांच्या नावाखाली स्त्रियांना दुय्यम वागणूक मिळत असते याची नोंद तिने लहानपणीच घेतली. स्त्रियांच्या शिक्षणालाही काही घरात विरोध असायचा. त्यांची मते विचारात घेतली जायची नाहीत. वंशाला दिवा हवा म्हणून त्यांची बाळंतपणे सुरु रहायची. स्त्रीने कोणत्या ना कोणत्या प्रकारचे शिक्षण घेऊन स्वतःच्या पायावर उभे रहाणे आवश्यक आहे हे तिला जाणवले. रेश्माने ठरवले की आपण स्वतःच शिक्षण घेऊन डोळस व्हायचे आणि अंधारातून बाहेर पडायचे.

रेश्मा अतिशय हुषार विद्यार्थिनी असल्याने तिला शिक्षणाला मुभा मिळत गेली. शिष्यवृत्ती मिळवून तिने पुण्याच्या इंजिनियरिंग कॉलेजमधून (सी. ओ. इ. पी.) सिव्हिल इंजिनियरिंगची डिग्री घेतली. पुढे कुलाबा येथे शापूरजी पालनजी या कंपनीत नोकरीही केली. त्यानंतर शिक्षणासाठी तिला अमेरिकेत जाण्याची संधी मिळाली. अमेरिकेतील मिशिगन स्टेट युनिव्हर्सिटीमधून बांधकाम व्यवस्थापन या विषयात एम. एस. केले. तरी तेवढ्याने तिच्या बुद्धीची भूक भागली नाही. वॉल्श कॉलेजमधून तिने फिनान्स घेऊन पुन्हा एम. एस. केले.

अमेरिकेला रहायला गेल्यावर तिच्या लक्षात आले की अमेरिकेतही काही स्त्रियांना कौटुंबिक छळाला सामोरे जावे लागत आहे. याला कोणता जात, धर्म, पंथ कारण नाही तर समाजाची मनोवृत्तीच कारणीभूत आहे. भारतातून लग्न करून परदेशात आलेल्या काही स्त्रियांना घरातील पुरुषांकडून शिवीगाळ व मारहाण होते. त्यांचा छळ करणे, त्यांचा पासपोर्ट ताब्यात घेऊन त्यांची नाकेबंदी करणे, त्यांची पैशांची अडवणूक करणे, माहेरच्या लोकांशी संपर्क करू न देणे, अनैसर्गिक शारीरिक संबंध करण्यास भाग पाडणे असे प्रकार होतात. तेव्हा ती स्त्री खरंच असहाय्य होते.

परक्या देशात तिचे कुणीही नातलग नसतात. कित्येकदा भाषेचा प्रश्न असतो, इज्जत आणि अब्रूचा प्रश्न असतो, यथास्थिती राखण्याचा प्रश्न असतो. मदतीसाठी कोणाकडे जायचे हा प्रश्न असतो. अशा केसेस समजून घेऊन त्यांना मार्गदर्शन करण्यासाठी आपणच पुढे व्हावे असे रेश्माला वाटले. पण अचूक सल्ला देण्यासाठी तेथील कायदा माहीत करून घेणे आवश्यक होते. म्हणून तिने कायद्याचे शिक्षण घेण्याचे ठरविले. मिशिगन स्टेट युनिव्हर्सिटीमधून तीन वर्षे अभ्यास करून ‘जुरीस डॉक्टर (J. D.)’ ही पदवी प्राप्त केली.

रेश्मा आता वकील म्हणून सल्ला देते. अनेक स्त्रियांच्या समस्या सोडवण्याचा प्रयत्न करते. अमेरिकेतील बऱ्याच कुटुंबात कौटुंबिक छळाला बळी पडलेल्या स्त्रियांचे आयुष्य सावरण्यासाठी मागच्या १५ वर्षांहूनही अधिक काळ ती कार्यरत आहे. अनेक स्त्रियांनी तिच्या कार्याबद्दल व्हिडीओ बनवून तिला धन्यवाद दिले आहेत. बी.एम.एम., मिशीगन एशियन इंडियन कॉम्युनिटी सर्विसतर्फेही अशा काही केसेस घेऊन समाजकार्य केले जाते. रेश्मासारखी निष्णात वकील अशा केसेससाठी विनामोबदला काम करते.

परिस्थितीमुळे निराधार झालेल्या किंवा छळवणूक सहन करणाऱ्या स्त्रियांना आपल्यासाठी कुणी आहे हे कळविण्यासाठी रेश्मा सांबरे यांनी आपल्या समविचारी मैत्रीणींसह एक संस्था स्थापन केली. SAWA म्हणजे साऊथ एशियन विमेन्स असोसिएशन असे या संस्थेचे नांव आहे. (www.sawa-usa.org) सावाकडे येणारी एखादी केस समजून घेण्यासाठी केवळ कायद्याचे शिक्षण पुरेसे नव्हते. निरनिराळ्या तज्ज्ञ लोकांचा सल्ला यात घ्यावा लागतो.

रेश्मा यांनी तिच्यासारख्याच निरनिराळ्या क्षेत्रातील कुशल स्त्रिया व काही पुरुष यांना सावाच्या कार्यकारिणीचे सदस्य केले. उदाहरणार्थ, सीमा वाडेकर आणि अक्षया श्रीनिवासन – तंत्रज्ञान प्रचारक, आदिती शारंगपाणी – बालरोगतज्ज्ञ, ऋता शारंगपाणी – सार्वजनिक आरोग्य तज्ज्ञ, रसिका कुलकर्णी – कायदा समुपदेशक, फरहा अब्बासी आणि सुखवेन्दर सिंग – मनोविकारतज्ज्ञ, बतुल मीर – स्त्रीरोगतज्ज्ञ, ज्योत्स्ना सिंग, खालिदा झाकी आणि दिव्या व्हिक्टर – south Asian social/cultural experts असे एकूण २१ बोर्ड डायरेक्टर्स सावासाठी काम करतात.

“बरं मग ही अमेरिकेतील सावा संस्था साऊथ एशियन स्त्रियांसाठीच काम का करीत आहे ?” या माझ्या प्रश्नाला उत्तर देताना रेश्माने तेथील परिस्थिती सांगितली. मुस्लिम स्त्रियांचे प्रश्न सोडविण्यासाठी त्यांचे धर्मगुरू वा दर्ग्याशी निगडित काही खास संस्था असतात. त्या बऱ्याचदा त्यांच्या समस्या सोडवतात. ख्रिश्चन लोकांच्या काही समस्या चर्चमध्ये सोडविल्या जातात. आपल्या मंदिरांमध्ये मात्र काही सोयी सहसा नसतात. म्हणून साऊथ एशियन स्त्रियांना अशा प्रकारच्या मदतीची जास्त गरज पडते. बहुतांशी त्यांच्याच केसेस आमच्याकडे येतात. हे पाहून आम्ही त्यांच्यासाठी संस्था काढली. संस्थेची वेबसाईट आहे त्यावरून त्या आम्हाला संपर्क करू शकतात.”

केवळ कौटुंबिक हिंसाच नव्हे तर लैंगिक अत्याचार, लैंगिक स्वातंत्र्य, लिंगभाव असमानता अशा अनेक बाबतीत व्यक्तीला योग्य सल्ला आणि कणखर पाठिंबा देण्याची गरज असते. सावा अशा व्यक्तींचा आधार बनते.

रेश्मा यांनी समाजातील अशा प्रकारच्या समस्यांचा वेगळ्या प्रकारे विचार करून पाहीला की या समस्या उद्भवण्यामागे नक्की काय कारण आहे? तेव्हा त्यांच्या लक्षात आले की याचे मूळ शालेय शिक्षणातही आहे. लिंगभाव आणि स्त्रीपुरुष समानता या गोष्टींचे आकलन मुलामुलींना किशोरवयातच करून द्यायला पाहीजे. मग त्यांनी शाळाशाळांतील शिक्षणपद्धतीचे निरीक्षण करून काही योजना तयार केली.

पाठ्यपुस्तकातील शिक्षणाव्यतिरिक्त शाळेत मुलामुलींना दिली जाणारी वागणूक, स्त्रीपुरुष समानतेची संकल्पना, लिंगभावाविषयी जागरूकता आणि त्यामधली असमानता याचे महत्व विद्यार्थ्यांनाच नव्हे तर शिक्षकांनाही समजावून दिले पाहीजे. एखाद्या तालुक्यातील शाळा दत्तक घेऊन रेश्मा यांनी स्थापन केलेली ‘झेप‘ ही संस्था सध्या महाराष्ट्राच्या ग्रामीण भागातील शाळांमधून नेमके हेच कार्य करत आहे.

विद्यार्थ्यांना हवेशीर वर्ग, स्वच्छ पाणी, खेळण्यासाठी पटांगण असेल तर त्यांची शारीरिक आणि मानसिक वाढ उत्तम होईल हे जाणून त्यांना या सोयी उपलब्ध करून देणे, मुलांना सशक्त करणे, जीवन पेलण्यास तयार करणे, समतेची भावना रुजविणे हे शालेय स्तरावरच करावे हे उमजल्यामुळे ‘झेप‘ संस्था ग्रामीण भागात आणि आदिवासी शाळांमध्ये जाऊनही असे काम करत आहे.

पुणे जिल्ह्यातील जुन्नर तालुक्यात फांगुळ गव्हाण या खेड्यात आदिवासी पुरुष व महिलांना हिरडा फोडण्याचे आणि हात सडीचे तांदूळ बनवण्याचे मशिन्स घेऊन देऊन ते चालवण्याचे प्रशिक्षण दिले. वेल्हे तालुक्यात पासली येथे बांबूपासून वस्तू बनवण्याचे प्रशिक्षण दिले. महिलांना स्वावलंबी करण्यासाठी झेप फाउंडेशनचे हे प्रयत्न होते. अहमदनगर जिल्ह्यातील पाथर्डी तालुक्यातील काही महिलांसाठी शिवणकामाचे लॉन्ग टर्म प्रोजेक्ट्स मिळवून देण्यासाठी पण ‘झेप’ कार्यरत आहे.

महिलांनी आरोग्याबद्दल जागरूक व्हावे यासाठी ‘डिसेंट फाउंडेशन’ आणि ‘झेप फाउंडेशन’ यांच्या संयुक्त विद्यमाने जुन्नर तालुक्यात फांगुळ गव्हाण इथे ‘आरोग्य जागरूकता शिबीर’ घेण्यात आले. आणि अशी शिबिरं दर काही महिन्यांनी घेण्याचा झेपचा मानस आहे. तसेच महिलांनी कौटुंबिक हिंसाचाराबद्दल जागरूक व्हावे म्हणून अहमदनगर जिल्ह्यात पाथर्डी येथे ऍडव्होकेट रमा सरोदे आणि पाथर्डी तालुक्याचे समुपदेशन केंद्र यांच्या मदतीने ‘कौटुंबिक हिंसाचार जागरूकता शिबीर’ आयोजित करून महिलांचे समुपदेशन करण्यात आले. अश्या प्रकारची शिबिरं वारंवार आयोजित करण्याचा झेपचा प्रयत्न सुरु आहे.

लिंगभाव आणि स्त्रीपुरुष समानता याची जाणीव पुढील पिढीमध्ये होण्यासाठी आधीच्या पिढीमध्ये म्हणजेच शिक्षकांमध्ये ती निर्माण झालेली असली पाहीजे या विचाराने ट्रेनिंग ऑफ ट्रेनर्स पद्धतीने शिक्षकांसाठी एक शिबीर मार्च २०२२ मधे आयोजित करण्यात आले होते. सातारा जिल्ह्यातील ११ तालुक्यांमधील जिल्हा परिषदेच्या स्त्रीपुरुष शिक्षकांनी यात सहभाग घेतला होता. ‘झेप फाउंडेशन’, ‘सम्यक फाउंडेशन’ आणि सातारा जिल्हा परिषद यांनी संयुक्तपणे हे शिबीर आयोजित केले होते. ह्या टीचर ट्रेनर्सच्या मदतीने हे ट्रेनिंग आता प्रत्येक तालुक्यात दिले जाईल. अश्याच पद्धतीचे ट्रेनिंगचे वर्ग सांगली, अहमदनगर आणि विदर्भातल्या काही जिल्ह्यांमध्येही २०२१-२२ च्या दरम्यान झेपने आयोजित केले होते.

रेश्माच्या कामाची दखल अनेक संस्थांनी घेतली आहे. १९९२ सालापासून मिशीगनमध्ये कार्यरत असलेली ‘सावा’ (पूर्वीची IWA) संस्था आता चांगलीच नावारूपाला आली आहे. Law Firm of Miller Canfield in Michigan या संस्थेतर्फे ‘Outstanding Pro Bono and Community Service Award’ रेश्माला मिळाला आहे. शिवाय २०२१ मध्ये Michigan Lawyers’ Weekly या संस्थेने रेश्माला लीगल लीडरशिप आणि कम्युनिटी सर्व्हीस साठी अवॉर्ड दिला.

‘संवाद आणि कोहिनुर ग्रुप, पुणे’ यांच्यातर्फे भारताच्या स्वातंत्र्याच्या ७५व्या वर्धापनदिनी ‘झेप फाउंडेशन’ला अवॉर्ड देण्यात आले. महाराष्ट्रातून ७५ NGOs निवडल्या होत्या त्यात झेप ची निवड झाली होती. ‘झेप’ तर्फे अध्यक्ष रेश्मा सांबरे आणि सह-संस्थापक प्रसाद झावरे यांनी हा अवॉर्ड स्वीकारला होता. मार्च २०२२ मध्ये महिला दिनाच्या निमित्ताने पुण्याच्या पाषाण मधल्या ARDE संस्थेने social work आणि community service साठी रेश्माचा गौरव केला.

रेश्मा यांच्या एकूणच असामान्य समाजकार्य आणि समाजसेवेबद्दल ‘शोध मराठी मनाचा’ या जागतिक मराठी परिषदेच्या २०२० मध्ये अलिबाग येथे झालेल्या अधिवेशनात त्यांचा गौरव करण्यात आला.

रेश्मा सांबरे यांच्या www.jhepfoundation.org या वेबसाईटवर ‘झेप’ संस्थेची अधिक माहिती मिळेलच. त्यांच्या या सेवाभावी कार्याला आपणही सक्रिय पाठिंबा देऊ या !

– लेखन : मेघना साने
– संपादन : देवेंद्र भुजबळ. ☎️ +919869484800