राग मेघ-मल्हार किंवा राग मेघ
मेघ हा हिंदुस्थानी शास्त्रीय राग आहे. त्यामुळे हा राग बहुतेक पावसाळ्यात गायला जातो. पावसाचे वर्णन करणारा दुसरा राग म्हणजे मल्हार. तर हे दोन राग जिथे विलीन झाले आणि एक नवीन राग विकसित झाला, तो राग म्हणजे मेघ-मल्हार. या रागाचा कर्नाटकी समतुल्य राग मध्यमावती आहे.
राग मेघ-मल्हार हा एक आनंददायी, गोड राग आहे, जो त्याच्या मूळ चौकटीत राग मधुमद-सारंग सारखा आहे. राग मेघ-मल्हारचा वादी स्वर म्हणजे षडज (सा). त्याचप्रमाणे, राग मधुमद-सारंगमध्ये नि, प हे सरळ प्रस्तुत केले आहे, तर राग मेघ-मल्हारमध्ये नि, प मल्हार अंगमध्ये (प) नि, प असे प्रस्तुत केले आहे.
हा राग गुरूमुखाकडून शिकून घेतल्यानंतरच त्यात प्रभुत्व मिळवता येते. खूप जुना राग असल्याने, मेघ-मल्हार ध्रुपद अंगाच्या प्रभावाने प्रस्तुत केला जातो, ज्यामध्ये बरेच गमक आणि मींड वापरले जातात. हा राग तिन्ही सप्तकांमध्ये मुक्तपणे मांडला जाऊ शकतो. आणि मध्यरात्रीच्या सुमारास सादरीकरणासाठी निर्धारित केलेला गंभीर आणि गहन राग मानला जातो.
संगीततज्ज्ञ व्ही.एन. भातखंडे यांनी 20 व्या शतकाच्या पहिल्या तिमाहीत (संगीत शास्त्र) लिहून असे निरीक्षण नोंदवले की मेघ-मल्हार हा केवळ काही उस्तादांनीच ओळखला आणि सादर केला असला तरी, त्यांच्या मते हा राग निपुण करणे फार कठीण नव्हते. तेव्हापासून रागाच्या लोकप्रियतेत बरीच सुधारणा झाली आहे, जरी या रागाच्या भोवतीच्या काही संदिग्धता अजूनही निराकरण न झालेल्या आहेत. सुब्बा राव (राग निधी) मेघ आणि मेघ मल्हारला एकाच रागाची दोन नावे मानतात आणि अनेक उप-आवृत्त्यांसह त्याच्या दोन आवृत्त्यांची यादी करतात.
ऐतिहासिक माहिती
भारतीय शास्त्रीय संगीतात आढळणाऱ्या अतिशय जुन्या रागांपैकी हा एक आहे. हा राग भगवान कृष्ण काळापासून संबंधित आहे, जेव्हा गोवर्धन लीलेच्या वेळी श्रीकृष्णाने गोवर्धन पर्वताला आपल्या करंगळीवर उचलून धरून त्याखाली व्रजवासीजन व त्यांची गायीवासरे यांस आश्रय देऊन इंद्राने रागावून पाडलेल्या मुसळधार पावसापासून सात अहोरात्र त्यांचे रक्षण केले; अशी पुराणातील कथा आहे. तेव्हा भगवान शिवाने भगवान कृष्णाचे रक्षण करण्यासाठी डमरू आवाज तयार केला. डमरूने निर्माण केलेला तो राग मेघ होता.
राग दीपक (पूर्वी थाट) गायल्यानंतर तानसेनची शारीरिक लाही लाही (वेदना), ताना आणि रिरी या दोन बहिणींनी सादर केलेला राग मेघ मल्हार ऐकून शांत झाल्याची आख्यायिका आहे.
मेघमल्हार रागातील हिंदी चित्रपटातील गाणी
1) लपक झपक तू आ रे बदरवा (बूट पॉलिश – 1954)
२) आज मधुवतास डोले (स्त्री -१९६१)
3) अंग लग जा बालमा – ऊर्फ कारे कारे बदरा, सुनी सुनी रतिया (मेरा नाम जोकर -1970)
४) बरसो रे बरसो रे (तानसेन (१९४३)
५) दुख भरे दिन बिते रे भैया (मदर इंडिया -१९५७)
6) तन रंग लो जी (कोहिनूर -1960)
७) तुम अगर साथ देने का वादा करो (हमराज – १९६७)
– संकलन : प्रिया मोडक
– संपादन : देवेंद्र भुजबळ. ☎️ 9869484800