रागसुरभी (17 )

राग दीपक
प्राचीन काळापासून भारतीय शास्त्रीय संगीताला विशेष स्थान आहे. भारतीय शास्त्रीय संगीताचा इतिहास अनेक रागांनी समृद्ध आहे.

पूर्वी दीपावलीला गायक दीपक राग गायचे. दीपावलीला दीपक राग गाण्याने निघणारी उष्णता दिव्याच्या ज्योतीत शोषली जाते आणि त्याचा गायक आणि श्रोता यांच्या शरीरावर कोणताही दुष्परिणाम होत नाही. म्हणूनच दीपावलीच्या रात्रीच्या उत्तरार्धात गायक दीपक राग गात.

दीपक रागाची उत्पत्ती भगवान शंकराच्या मुखातून झाली असे म्हणतात. त्याच्या प्रमुख देवता भगवान सूर्य आणि अग्नी आहेत.

दीपक राग सात नोट्सने बनलेला आहे. हा देवलोकाचा राग असल्याचे ‘राधागोविंद संगीत सार’ या ग्रंथात म्हटले आहे. संगीत सम्राट तानसेन हे त्याचे शेवटचे गायक होते.

पुरूष रागातील सहा रागांमध्ये दीपक आणि मल्हार राग प्रमुख आहेत. दीपक रागाचे ५ प्रकार आहेत. एक पूर्वी थाटचा, दुसरा बिलावल थाटचा, तिसरा कल्याण थाटचा, चौथा काफी थाटचा आणि पाचवा खामाज थाटचा.

त्याशिवाय कल्याण थाटात आणखी एक राग आहे ज्याचे नाव आहे दीपक केदार. म्हणून हा यादीत घेतल्यास, राग दीपकचे 6 प्रकार होतात. जरी हा राग जवळजवळ नामशेष झाला आहे.

भारतीय शास्त्रीय संगीताचा इतिहास अनेक संगीतकारांनी समृद्ध आहे जे ऋतूंमध्ये, दिवसाच्या वेळी रागांच्या माध्यमातून वेगवेगळे प्रभाव निर्माण करू शकले. असाच एक दिग्गज संगीतकार होता तानसेन. तानसेन हा अकबराच्या दरबारातील नवरत्नांमधील एक होता. तानसेन यांचे रागांवर इतकं प्राविण्य होते की ते आपल्या गायनाने पाऊस पाडू शकत, आग लावू शकत. जर दिवसा संध्याकाळचा राग गायला तर सूर्यप्रकाश कमी होई आणि संध्याकाळ झाल्यासारखे वाटे.

आख्यायिका 1
सम्राट अकबर तानसेनच्या संगीताचा फार चाहता होता. तानसेनचा बादशहावर असलेला प्रभाव पाहून इतर दरबारी गायक द्वेष करू लागले. एके दिवशी या लोकांनी तानसेनच्या नाशाची योजना आखली. या सर्वांनी सम्राट अकबराला तानसेनला ‘दीपक’ राग गायला लावण्याची विनंती केली.

सम्राटाने होकार दिला आणि तानसेनला दीपक राग गाण्याची आज्ञा दिली. तानसेनने अशुभ परिणाम सांगून हा राग गाण्यास नकार दिला. तरीही अकबराचा आग्रह टळला नाही आणि तानसेनला दीपक राग गायला लागला. राग सुरू होताच उष्णता वाढत गेली आणि हळूहळू वातावरण तापले. श्रोते जीव वाचवण्यासाठी इकडे-तिकडे लपून बसले. तानसेनचे शरीर आगीच्या ज्वाळांनी पेटले होते.

अशा अवस्थेत तानसेन धावत आपल्या घरी आला. तिथे त्यांच्या मुलींनी मेघ मल्हार गाऊन त्यांचे प्राण वाचवले. या घटनेनंतर काही महिन्यांनी तानसेनचा मृतदेह सापडला. अंगात ताप होता, त्यामुळे फेब्रुवारी १५८६ मध्ये तापाने त्यांचा जीव घेतला.

आख्यायिका 2
सम्राट अकबराने तानसेनला ‘दीपक राग’ गाण्याचा आग्रह केला. त्यांनी दरबारात दीपक राग गायला सुरुवात केली. जसजसा आलाप वाढू लागला तसतसे गायक आणि श्रोते घामाघूम होऊ लागले. गाणे संपताच दरबारात ठेवलेला दिवा जळून खाक झाला आणि आजूबाजूला ज्वाळा दिसू लागल्या.

तानसेनाने दीपक राग गायल्यामुळे त्यांच्या अंगाची लाही लाही होत होती. त्यावर उतारा म्हणजे मेघमल्हार राग. मेघमल्हार राग हा कोणीही गाऊन चालणार नव्हतं एक मल्हार राग गाऊन पाऊस पडला आणि त्यांच्या शरीरावर त्या पावसाचे थेंब पडले तरच त्यांच्या अंगातला ज्वर किंवा त्यांच्या शरीराची लाहीलाही होत होती ती कमी होणार होती.

ताना-रीरी या दोघी जुळ्या बहिणी साधारण 1556 च्या सुमारास जन्मलेल्या. या जुळ्या मुली गुजरात राज्यातील वडनगर नावाच्या गावामध्ये राहत होत्या.
सम्राट अकबराच्या शिपायांना शोध घेता घेता कळलं की गुजरात मधील वडनगर गावामध्ये या दोन्ही बहिणी अत्यंत उत्तम मेघमल्हार गातात. शोधमोहीम तिथे संपते, परंतु या दोघी जणी सांगतात की सम्राट अकबर व इतर सर्व लोकांसमोर आम्ही मेघमल्हार गाणार नाही. फक्त तानसेनजी असतील तरच आम्ही असु. या अटी मान्य करून त्या दोघींनी मेघमल्हार गायला, नंतर जो पाऊस पडला त्या पावसाच्या थेंबांनी त्यांचा ज्वर कमी झाला, त्यांच्या अंगाची लाहीलाही कमी झाली. तानसेनजीनी त्या दोघी मुलींना खूप आशीर्वाद दिले.

दीपक रागावर आधारित गाणी
1) प्रगतो प्राण दीपक – माता महाकाली
2) दीपक राग – गज गामिनी
3) दिया जलाओ जगमग – तानसेन

– संकलक : प्रिया मोडक
– संपादन : देवेंद्र भुजबळ. ☎️+919869484800