माझी जडणघडण : ४६

“मिस ढगे”

शाळा नंबर १२, गव्हर्मेंट गर्ल्स हायस्कूल, एलफिन्स्टन कॉलेज ते बँक ऑफ इंडिया अशा २०/२२ वर्षाच्या आयुष्यात मी वेगवेगळ्या स्तरावरचे विविध रंगी, वेगवेगळे आयुष्य जगले. घरातल्या आणि भोवतालच्या माणसांच्या समुदायात वाढले, घडले.

खरं म्हणजे वीस-बावीस वर्षाचा काळ लहान नसला तरी जीवनानुभवासाठी तो तितका मोठाही नव्हता. माझ्यासाठी तर हा काळ सक्षम, प्रेमळ, माझ्यात गुंतलेल्या प्रियजनांच्या हातात हात घालून चाललेला एक सुरक्षित काळ होता. आयुष्यातला खरोखरच रम्य काळ होता. भावनिक आंदोलने होती, अशा निराशा, यश अपयश, चुका, पडझड सगळं काही होतं पण त्यातही स्वातंत्र्य, मुक्तता, निर्भयता, आशावाद, विश्वास कायम होता. कुठेतरी अंतरात वसलेल्या “मी” ला धक्का पोहोचला नव्हता म्हणूनच समोर दिसणाऱ्या अथांग जीवनसागरात मी बिनधास्त उडी मारली होती.

या २१ वर्षाच्या काळात मला पोहायचं कसं हे अगदी शास्त्रोक्तपणे शिकवलं होतं. जणू काही एक अभ्यासक्रम माझा पूर्ण झाला होता. इथून पुढे पार पाडायचं होतं ते प्रात्यक्षिक आणि याच काळात मुख्यत्वे जाणवले ते संस्कार, नीती, कल्पना भल्याबुऱ्या कक्षा या सर्वांनाच फुटलेले अनंत आणि अदृश्य फाटे आणि इथून पुढे आता याच सर्वांशी आपल्याला हातमिळवणी करायची आहे हे लक्षात आलं होतं. आता उठसुठ कुणाच्या खांद्यावर डोके ठेवण्यापेक्षा या वळणावर आता सेल्फ स्टडी महत्त्वाचा आहे हे मी ओळखलं. तसा माझा मार्ग काही एकटीचा नव्हता. अजूनही माझे सशस्त्र संरक्षक सभोवताली होतेच पण मला आता स्वतः सैनिक बनायचं होतं. त्या क्षणी मी फक्त एकच ठरवलं होतं, ”जमत नाही म्हणून सोडून दिलं” ही आपली जीवनरेषा नाही आणि “उगीच फार काळ निरर्थकपणे कशाला तरी चिपकून राहणं हेही योग्य नाही” पण या दोन्ही विचारातला समतोल कसा सांभाळायचा हे मात्र आव्हान होतं आणि ते मी स्वीकारायचं ठरवलं.

मुळातच याची सुरुवात माझ्या नोकरी करण्याच्या निर्णयापासूनच झाली असावी. माझं पहिलं पोस्टिंग “बँक ऑफ इंडियाच्या” हँडलूम हाउस मधल्या रीकन्सीलेशन डिपार्टमेंटमध्ये झालं होतं. दहा ते पाच अशा कामाच्या वेळा होत्या. ठाण्याहून मी नऊ आठ ची जलद लोकल पकडून व्ही.टी.ला (त्यावेळचे व्हिक्टोरिया टर्मिनस आणि आताचे छत्रपती शिवाजी महाराज टर्मिनस) पावणेदहाला पोहोचले आणि दहाच्या ठोक्याला हँडलुम हाउसच्या भल्या मोठ्या लिफ्ट मधून शेवटच्या मजल्यावरच्या आमच्या ऑफिसमध्ये पोहोचले.

नोकरीचा पहिला दिवस. वेगळे वातावरण, वेगळी माणसे, वेगळे चेहरे. माझ्यातला “बिनधास्तपणा” मात्र मी धरून होते. याच बँकेतल्या “निवृत्त, प्रमुख लेखपालाची मी नात” हा शिक्का मात्र दडवून ठेवण्याचा मी निर्धार केला होता. माझी ओळख फक्त “मी” होते.
“मिस्टर रॉड्रिक्स” नावाचे एक मध्यमवयीन गृहस्थ या डिपार्टमेंटचे मुख्य होते. त्यांना मी माझे “नेमणूकपत्र” दाखवले. गृहस्थ चांगले होते,
GOOD MORNING MISS DHAGE
असे ते उजवा हात पुढे करून हसतमुखाने म्हणाले. मराठी मिडीयममधली, बाळबोध मराठी मुलगी मी ! इंग्लिश बोलण्याचा फारसा सराव नव्हता. तशी एल्फिन्सटन कॉलेजमध्ये असताना तिथल्या कॉस्मोपॉलिटन वातावरणात झालेल्या अनेक मित्र- मैत्रिणींशी या माध्यमातून मी जोडली गेले होते पण तिथे होतं मैत्रीचं सुगंधी वातावरण. इथलं वातावरण त्यापासून कित्येक योजने दूर होतं. हे जग व्यवहारी होतं. या जगात “तुम्ही कोण आहात, कुठून आलात ?” यापेक्षा “तुम्ही कसे आहात ? स्वतःला कसे सादर करू शकता” याला महत्त्व होतं. तुमच्या अकॅडमिक्सला इथे यत्किंचीतही मूल्य नव्हतं. इथे “आम्ही, आमचा अनुभव, आमचं इथलं ज्ञान आणि सिनिऑरिटी” याचा अहंकार होता.

मिस्टर रॉड्रिक्स यांनी माझी ओळख सर्व कर्मचाऱ्यांशी करून दिली. ओळख करून देताना, “प्लीज वेलकम मिस ढगे इन अवर फॅमिली” असेही ते म्हणाले आणि नंतर फर्नांडीस नावाच्या एका सीनियर माणसाला मला रोजच्या, माझ्या कामाविषयी मार्गदर्शन करण्यास सांगितले.

“तुच्छता” हा या माणसाच्या व्यक्तिमत्त्वातला स्थायीभाव असावा असेच मला वाटले तेव्हा. पण त्या दिवशी त्याच्याकडून मला शिकवणी घ्यायची होती हे अटळ होते. बरीचशी लेजर्स त्यांनी माझ्यासमोर उघडली. प्रत्येक लेजरवर “बँक ऑफ इंडियाच्या” निरनिराळ्या ब्रांचेसची क्षेत्रनिहित नावे होती. फर्नांडीसकडे जे क्षेत्र होतं त्या संबंधात ती सारी लेजर्स होती आणि काही व्हॉवचरचे गठ्ठे होते. त्याचं विलगीकरण करून त्या त्या ब्रांचेस मध्ये झालेल्या डेबिट क्रेडिट व्यवहाराच्या लिखित नोंदी लेजर मध्ये करण्याचे क्लिष्ट, कंटाळवाणे आणि किचकट काम होते. फर्नांडिसने मला कसे, काय, कुठे करायचे हे भराभर सांगितले आणि त्यानंतर तो गायबच झाला. जणू काही त्याच्या दृष्टीने तो दिवस सुट्टीचाच असावा. दिवसभरात एकदाही तो फिरकलाही नाही अथवा “मला काम जमतंय का ? समजलं का ? हे तपासून बघण्याचा किंवा कामातल्या काही युक्त्या, खुब्या किंवा चुका होण्याचे संभव किंवा चुका होऊ नये म्हणून याविषयी काहीही सांगणे त्यास गरजेचे किंवा कर्तव्याचे वाटलेच नाही.

पन्नास वर्षापूर्वीचे बँकिंग असे होते. त्यावेळेला संगणकीय, कोअर बँकिंग माहीतही नव्हते. मी आपली जीवाच्या आकांताने आकडेमोड करत बसले. लंच टाईमला मला बोलवायलाही कुणी आलं नाही. मी एकटीनेच कोपऱ्यात बसून मुंबईच्या डबेवाल्याकडून आलेला “आईचा डबा” खात होते. एकटीने डबा खाण्याचा हा माझा पहिलाच प्रसंग असावा. डबा खाण्याच्या कार्यक्रमाभोवती माझ्या शाळा कॉलेजमधल्या कितीतरी रम्य, गंमतीदार आठवणी होत्या. आज डब्यातलं जेवण कसं बेचव वाटलं.

अगदी उठता उठता “जिनी भाडा” नावाची एक पारशी, चाळीशीतली बाई माझ्याजवळ आली आणि तिने विचारलं,
“Whatsup miss Dhage.. if I am not mistaken your name right ?”
माझ्या डोळ्यात थोपवून धरलेले अश्रू होते. तोंडात घोळत असलेला घास होता आणि पोटात विचित्र कळमळ होती. तरीही मी पटकन म्हणाले,
“आय ॲम फाईन. थँक्यू.”
माझ्या इंग्रजीवर असलेला तर्खडकरी प्रभाव माझा मलाच जाणवला. उच्चारातलं मराठीपण आणि कृत्रिमता माझं मीच टिपलं.

आतापर्यंत मी न विचारलेला एक प्रश्न संध्याकाळी घरी गेल्यावर मी पप्पांना विचारणारच होते,”मला सेंट जॉन दी बाप्टीस्ट हायस्कूलमध्ये तुम्ही का नाही घातलं ?”
संध्याकाळपर्यंत मला दिलेलं काम मी कसंबसं संपवलं. पाच वाजून गेले होते. फर्नांडिसच्या टेबलवर मी प्रचंड पसारा करून ठेवला होता. जाण्यापूर्वी मला तो आवरायला हवा हे कळतही होतं.
एक “नायर” नावाचा शिपाई माझ्याजवळ आला आणि म्हणाला, “मॅडम ये आपने क्या किया है ?
ये कितना फैलाव ? कैसा काम किया आपने ?” त्याच्या बोलण्यात नक्की काय होतं ? चिंता, आपुलकी, करुणा, सहानुभूती की टिंगल ? शिपायाच्या नात्याने मदत करणे तर बाजूलाच, पण
“ये तो मेरा काम नही है !” अशी मुजोर भावना चेहऱ्यावर ठेवत तो चालता झाला.
फर्नांडिस अचानक संध्याकाळी उगवला.
“HAVE YOU FINISHED THE WORK MAM ? HOW WAS THE DAY ? असे भराभर प्रश्न केले आणि माझ्याबरोबर आवरा आवरही तो करू लागला.
मिस्टर रॉड्रिक्सने त्याला विचारलं,
“HOW IS SHE DOING ?”
फर्नांडिस लगेच एक विशिष्ट तुच्छ हसू चेहऱ्यावर बाळगून, खांदे उडवत म्हणाला,”सोसो”
टेबलावरचा पेपरवेट उचलून त्याच्या डोक्यात घालावा असे मला त्या क्षणी वाटले.
मिस्टर राॉड्रीक्स म्हणाले,
DO YOU KNOW SHE IS THE GRAND DAUGHTER OF OUR RETIRED CHIEF ACCOUNTANT MR. K.R. KEDARI. A GREAT PILLAR OF OUR BANK.” त्यावर” धिस ईज नाॅट हर क्वालिफाकेशन.” असा फर्नांडीसच्या चेहऱ्यावरचा भाव मी स्पष्टपणे वाचला.
“गेला उडत.” मी असे मनातल्या मनातच म्हणाले पण मनावर प्रचंड उदासीनतेचा भार जाणवला.

संध्याकाळी लिफ्ट मधून खाली उतरले. रस्त्यावर आले. एकाच दिशेने व्ही.टी. कडे जाणारे, स्वतःतच व्यस्त असणाऱ्या माणसांचे थवेच्या थवे मी पाहिले आणि त्यातलीच मीही एक झाले. त्या क्षणी भांबावलेली, गोंधळलेली, रडवेलीही.

रीकन्सिलेशनचा खरा अर्थ, ‘सलोखा, समेट, मेळ’. आता या नव्या वातावरणाशी मला खऱ्या अर्थाने सलोखा करायचा होता. एका नव्या अनोळखी प्रवासाची सुरुवात होती आणि या प्रवासात मला एक नवी वेगळीच, रुक्ष ओळख मिळाली होती.
“मिस ढगे.”
क्रमश:

— लेखन : राधिका भांडारकर. पुणे
— संपादन : देवेंद्र भुजबळ.
— निर्माती : सौ अलका भुजबळ. ☎️ 9869484800