डॉक्टर, तुम्ही सुद्धा ?

डॉक्टर म्हणजे देव,
रुग्णसेवा म्हणजे ईश्वरी सेवा ही आपली भावना असते. या भावनेला तडा जाऊ न देण्याची खबरदारी ही सर्व डॉक्टर मंडळी आणि आरोग्य सेवेतील सर्वांनीच घेणे कसे आवश्यक आहे हे सांगणारा हा लेख. सदरचा लेख या पूर्वी “सफरनामा” या पुस्तकात प्रसिध्द झाला आहे.
– संपादक

मे महिना ! अमदावादचे भट्टीत रुपांतर होणे स्वाभाविक ! सकाळी सात वाजण्यापूर्वी सुरू झालेली उन्हाची रणरण संध्याकाळी सात वाजताही संपत नाही. त्यामुळे बसचा प्रवास नको वाटतो. अर्थात पर्याय नसेल तर करावाच लागतो, ते अलाहिदा !

एकदा बडोद्यास गुजराती मान्यवर साहित्यिकाचा कार्यक्रम होता. म्हणून सर्व मित्रांनी सहकुटुंब कार्यक्रमाचा बेत ठरवला ! तोवर आमच्याकडे गाडी नव्हती. पण सिद्धार्थजवळ लायसन्स होते. म्हणून ‘मोठ्या पण सुखी कुटुंबातील मित्राने एक अट (नव्हे टोमणा) घालून दोन गाड्या आणण्याची तयारी दर्शवली. भाभींनी (म्हणजे मी) क्षणभरही माहेरी जायचे नाही. कार्यक्रम खूप छान होता. अट धुडकावण्याची इच्छा होऊ नये, असा !

कार्यक्रम रविवारी सायंकाळी होता. रविवारी सकाळी जेवून निघाले तरी कार्यक्रमाची वेळ साधता आली असती. पण उन्हाळ्यात दुपारी प्रवास करण्याची कुणाची तयारी नव्हती. शनिवारी जेवून रात्री आठच्या सुमारास निघायचे ठरले. कार्यक्रम संपायला उशीर झाला तरी रविवारी रात्रीच परतायचे होते. राष्ट्रीय महामार्गावर (नॅशनल हाय वे) रहदारी वाढली होती. तरी बडोदा अमदावाद अंतर दोन तासात सहज संपत असे. म्हणून बेत निर्विघ्न पार पडेल, अशी खात्री वाटत होती. तसे बरेचसे घडलेही, पण….

ठरवल्याप्रमाणे शनिवारी रात्री निघालो. रात्रंदिवस मित्रमंडळींच्या सहवासात मजा केली. सायंकाळच्या कार्यक्रमात हौशा-गवशा-नवशांनी पिडले नाही. विख्यात साहित्यिकही कधी कार्यक्रम गंभीरपणे न घेता विचका करतात. तसेही झाले नाही. कार्यक्रम दृष्ट लागावी असा झकास झाला. मित्रांबरोबर सहकुटुंब सहल नि छान कार्यक्रम पदरी पडला याचा आनंद उपभोगता आला. कार्यक्रम संपेतो दहा वाजले. म्हणून लगेच निघायची लगबग सुरू केली. मध्यंतरात रिफ्रेशमेंटच्या नावाखाली भरपूर खादडी झाली होती. जेवणात वेळ न घालवता लगेच निघायचे ठरले. परतीच्या बाजूस विख्यात ढाबा होता. तिथले दाळवडे (सालीसकटच्या मुगाच्या डाळीची बोंडे उर्फ गोटे ) जगप्रसिद्ध होते. लंडन-न्यूयॉर्कचे लोकही वाकडी वाट करून तिथे जात. तिथे आम्ही थांबणार होतो. घाईस महत्वाचे कारणही होते. डाळवड्यांइतकीच ढाब्याचा मालकाच्या विक्षिप्तपणाचीही जगभर चर्चा होती. ढाबा बाराच्या ठोक्यास बंद होई. त्यात अपवादानेही तडजोड न करण्यासाठी तो कुख्यात होता. मुलांना भूक लागली तर जवळचे काही देऊन वेळ मारून नेण्याचे ठरवून सारे तातडीने निघाले.

रात्र गहिरी झाली होती. त्यामुळे ट्रक्सचा राबता वाढला होता. सिद्धार्थांना ड्रायव्हिंगचा सराव नव्हता. गाडी स्वतःची नव्हती, म्हणून मानसिक ताणही होता. ते सावकाश गाडी चालवत होते. आम्ही मागे पडलो. पुढे परतीच्या मार्गावर रस्त्याच्या रुंदिकरणाचे काम चालू होते. रस्ता चौपदरी झाला की वाढत्या रहदारीची सोय होणार होती. पण तोवर काम चालू असलेला पट्टा अरुंद झाला होता. ओव्हरटेक करता येऊ नये असा ! ढाबा माहितीचा होता. म्हणजे थोड्याफार फरकाने आम्ही पोहोचण्यास हरकत नव्हती. म्हणून आम्ही निवांत होतो. पण….

अचानक कार मिररमध्ये रुग्णवाहिनीचा लाल दिवा झळकला. सुजाण नागरिक अँब्युलन्सला रस्ता करून देतात. पण अरुंद रस्त्यावर गाड्या रांगेत जात होत्या. कुणाचे जीवन धोक्यात आहे, ही जाणीव छळत असली तरी रुग्णवाहिनीसाठी जागा करणे जमत नव्हते. “हा पट्टा संपेतो रस्ता करून देणं जमलं नाही तर ?” माझा अस्वस्थ प्रश्न ! पाठी दणादण वाजणारा हॉर्न ! कार मिररमध्ये लपलपणारा लाल दिवा ! नर्व्हस करणारा !

“ड्राव्हिंगचा सराव नसताना आपण होकार देणं चुकीचं होतं ! माझ्या अक्षमतेपायी रुग्णवाहिनी शववाहिनी ठरू नाही म्हणजे झालं !“ सिद्धार्थच्या स्वरात टिपेची अगतिकता ! मला आश्वासक शब्द सुचेनात. अस्वस्थता टीपेस पोहोचली आणि ह्यांनी गाडी कच्च्या रस्त्यावर घ्यायचे ठरवले. ते सोपे नव्हतेच. रुंदिकरणासाठी रस्ता खणलेला होता. सडकेच्या तुलनेत कच्चा रस्ता खोलात! तिथे गाडी उतरवताना ती कोलमडण्याचे भय! तरी त्यांनी शर्थीने गाडी कच्च्या रस्त्यावर उतरवली. अँब्युलन्सला पुढे जाताना पाहून आम्ही कृतकृत्य झालो. पण…

गाडी विपरीत स्थानी होती. रात्री वाढलेला ट्रक्सचा राबता ! गाडीस खड्ड्यातून वर काढून हायवेच्या प्रवाहात सामील घुसवणे जिकिर नि जोखमीचे ! तरी करणे अटळ ! पुढे गेलेले मित्र काळजीत असतील, हा विचारही छळणारा ! ट्रक्सचा राबता, अंधार, लोकांची गाडी आणि मागे अर्धवट झोपेत स्वतःची मुले ! परिस्थिती अत्यंत विपरित ! काळजाचे ठोके स्वतःस ऐकू येत होते. अत्यंत कसोशीने ह्यांनी ते आव्हान पेलले. अरुंद पट्टा संपताच अक्षरशः गाडी हाणली. बारा वाजायला अवघी पंधरा मिनिटे उरली असताना आम्ही ढाब्याशी पोहोचलो.

ढाब्याच्या पार्किंग प्लेसमध्ये ‘ती’ पाहून मी चक्रावले. बोट दाखवून मी ह्यांचे लक्ष वेधले. त्यांना ती दुसरी असावी, असे वाटले. मला ते पटले नाही. वाद घालण्याची ती वेळ नव्हती. म्हणून मी गप्प ! मित्रमंडळ चिंतित होते. सिद्धार्थला गाडी चालवण्याचा सराव नाही, म्हणून तो मागे पडला असेल, असे आश्वासन देत-घेत होते. सामान्य परिस्थितीत एखादी गाडी मागे पडली तरी पाच-दहा मिनिटांच्या फरकाने पोहोचणे अपेक्षित होते. तसेच घडले असते. पण अँब्युलन्समुळे खूप खोळंबा झाला, हे सांगून ह्यांनी अँब्युलन्सला वाट करून देता आली, हे समाधान व्यक्त केले.

ढाबा बंद करण्याची मालकाची लगबग चालू झाली होती. पार्किंग स्पेसमध्ये आता फक्त आमच्या गाड्या आणि ‘ती’! जवळच्या टेबलवर प्रतिष्ठित मंडळी खाणे संपवून शीतपेयांचा आस्वाद घेत होती. मित्रांनी आमच्यासाठी वडे बांधून घेतले होते. तरी खुर्चीवर निवांत बसून घोटभर पाणी पिणे ही सिद्धार्थांची गरज होती. पण ढाब्याच्या मालकाने घड्याळाकडे बोट दाखवले. त्यास एक मित्र कळकळीची विनंती नि मालक विनंतीचा अव्हेर करत असताना एक माणूस आमच्याकडे आला. तो ह्यांच्याशी हँडशेक करून तृप्त स्वरात बोलू लागला…

“थँक्स फॉर द गुड ट्रिट ! अहो, कित्येक दिवसांपासून इथे दाळवडे चापायला यायचं म्हणत होतो. पण एक आहे तर दुसरा नाही, असं चाललं होतं. आज बेत जुळून आला तर एकाला इमर्जन्सी आली. डेथ सर्टिफिकेटपर्यंत सारं संपेतो उशीर झाला. या ढाब्याचा मालक विक्षिप्त आहे. बारा वाजले की तो गिऱ्हाईकाच्या तोंडास पानं पुसतो. जशी आत्ता तुमच्या तोंडाला पुसतो आहे. म्हणून एकाने युक्ती सुचवली. अँब्युलन्स काढण्याची ! तुम्हास उपास सोसावा लागणार नाही. पुढे कुठेही पोट भरू शकाल, तुम्ही ! पण जातीच्या खवय्यास क्वालिटीचं महत्व वाटतं. म्हणून…“ तो खदखदून हसला.

सिद्धार्थ गोंधळले. पण क्षणार्धात डोक्यात लख्ख प्रकाश पडला. अंधारात गाडी कोलमडण्याचे भय असून त्यांनी अँब्युलन्सला वाट करून दिली होती. लोकाची गाडी नि स्वतःसह समग्र कुटुंबाची सुरक्षा पणास लावून! उडालेली तारांबळ, केलेली कसरत, वाढलेले ह्रदयाचे ठोके… सारे कुणाचा जीव वाचवण्यासाठी आहे, असे समजून नेटाने पार पाडले होते. ते खवय्यांच्या खादडीस उत्तेजन देणारे ठरणे सहन होईना. नंतरही मित्र काळजीत असतील याचे भान ठेवून त्यांनी गाडी हाणली होती. तेच नव्हे तर कित्येकांनी नैतिकतेचे भान ठेवून अँब्युलन्सला वाट करून देण्यास हे साहस केले असणार! यात कुणाचे बरे-वाईट झाले असते तर ? हे शहाणुराव डेथ सर्टीफिकेट देण्यासही तिथे असणार नव्हते.
हा विचार सात्विक संतापास उधाण आणणारा !

कुणी आपणास मूर्ख बनवणे, जगात कुणालाही आवडत नाही. सिद्धार्थ नि त्यांच्यासारखे काही लोक सज्जनतेपायी मूर्ख बनले होते. इतरांना निदान हे कळले तरी नव्हते. त्यामुळे त्यांच्या मनात नैतिक कर्तव्य पेलण्याचे निखळ समाधान असणार ! पण सिद्धार्थांना वास्तव कळताच त्यांचे समाधान धुळीत मिळाले. राग व्यक्त करणे अर्थहीन ठरणार होते. अगतिक अवस्था नकोशी वाटून सिद्धार्थ ताडकन् उठले. मालकास समजावण्याचा प्रयत्न करणाऱ्या मित्राकडे पाहून ते ओरडले, “आपण निघू. मी तृप्त आहे. पाणीही नकोय मला! लेट्स गो इमिजिएटली !” झटक्यात पाठ फिरवून ते गाडीकडे धावले.
“सांभळशो ? “विक्षिप्त म्हणवणाऱ्या मालकाच्या स्वरात अचानक मार्दव प्रगटले. तो ह्यांच्या मागे धावला. त्यांचा खांदा थोपटत आर्जवी स्वरात म्हणाला, “बेसो ! पुड्यातील थंड वड्यात गरम वड्यांची मजा नसेल. मी नवा घाणा टाकायला सांगतो. पण सारं आवरलंय नं ? म्हणून थोडा वेळ लागेल, तेव्हढं बरीक चालवून घ्या. प्लीज, तुम्ही पाणीही न पिता गेलात तर रात्रभर झोप येणार नाही मला !” त्याच्या आर्जवी स्वराने सिद्धार्थांच्या पारदर्शक मुद्रेवर चलबिचल निर्माण केली. ते जाणवून मालकाने हात धरून त्यांना टेबलशी आणले.

मालकाने डॉक्टर्सच्या ग्रुपलाही थांबवले. नोकरांना टेबल्स जोडण्याचा आदेश देऊन मालक आत गेला. डॉक्टर्स नि आम्ही एका ग्रुपचे असावेत असे एकत्र बसलो. त्याने खऱ्या चाहत्याची कदर करण्यास आपला नियम मोडला, असे डॉक्टर मंडळींना वाटले. ह्यांना वाद घालण्याची सवय नाही. पण त्यांच्या कपाळावरील फुगलेली शीर त्यांच्या नापसंतीची चहाडी करत होती. मलाच नव्हे तर मालकासही ते जाणवले. त्याने त्यांच्या शेजारच्या खुर्चीत बसून त्यांच्या खांद्यावर आस्थेने थोडे थोपटले. डॉक्टर मंडळींकडे बघून तो हसला.

“मी निरक्षर नसलो तरी फारसा शिकलेला नाही ! इंग्रजीत होणारी तुमची बातचित मला नीट कळली नाही. तरी कळलं त्यावरून मला एक सत्यकथा आठवली. वडे तयार होईतो ती ऐका.“ त्याची थंड नजर डॉक्टरांवर खिळली. सर्वांना कथा ऐकणे आवडेल, अशी आशा व्यक्त करून तो बोलू लागला…

“बाबा रामदेव पीरचे नाव तुम्ही ऐकले असेल. कुणास वाटते तो जेसलमेरचा राजा होता. कुणाच्या मते तो फकिरी मानसिकतेचा कलंदर होता. मला नाही इतिहासाच्या वादात पडायचं की बाबा रामदेवचे गोडवे गाऊन तुम्हाला बोअर करायचं! त्याच्या जीवनाइतकीच मशहूर असलेली एक सत्यकथा वा अख्यायिका मी सांगणार आहे. ती खरी की खोटी, ते मला ठाऊक नाही. तुमच्यापैकी काहींना ती ठाऊक असेल. शिक्षितांच्या कळपात न शोभणारा मी माणूस ! तरी ‘माणूस’ असण्याचा सार्थ अभिमान बाळगणारा ! म्हणून ही अख्यायिका ठाऊक असण्याहून तिचा खरा अर्थ समजणं महत्वाचं ठरवणारा !“ पुन्हा ह्यांच्याकडे आश्वासक नजरेने बघततो कथानकास भिडला…

“बाबा रामदेव पीर राजस्थानातला! नावावरून जातजमात वा धर्माचा अंदाज येऊ नये असा! तो हिंदू-मुस्लिम सर्वांना प्रिय! साऱ्यांना त्याच्याविषयी नितांत आदर! तो सदैव जनसेवेत मग्न असे. त्याच्यापाशी एक उत्तम घोडा होता. अत्यंत चपळ नि देखणा! प्रत्येकास तो आपला असावा असं वाटे. काहींना तो चोरण्याची इच्छा होई. प्रसंगी जनसेवेच्या कामात रामदेवचा खोळंबा होऊ नये, यासाठी त्याच्या एका श्रीमंत चाहत्यानं रामदेवास दिलेली ती भेट होती! त्या घोड्यामुळे रामदेवची खूप सोय होत असे! या घोड्यासारखा तेज घोडा समस्त राजस्थानात नव्हता. खूप रइस रामदेव मागेल ती किंमत मोजून घोडा घेण्यास तयार होते. पण रामदेव प्रेमाने घोड्याचा प्रतिपाळ करी. त्यास पैशाचा मोह नसल्याने घोडा खरीदणे वा चोरणे कुणास जमत नसे.”

“राजस्थानात चोरांचे प्राबल्य होतं. एका कुख्यात दरोडेखोरानं रामदेवच्या घरावर दरोडा घातला. रामदेवच्या छातीवर बंदूक रोखून त्यानं बांधलेला घोडा सोडण्याचा मदतनिसास आदेश दिला. रामदेव खदखदून हसला. दरोडेखोर गोंधळला. त्यानं हसण्याचं कारण विचारलं.
“अरे मी निःशस्त्र असून तुला बंदूक रोखावी लागते आहे. मी बंदुकीस भीत नाही. पण मला तुझी दया येतेय नि हसूही! मला मारून तू घोडा मिळवलास तर तुझ्या सहकाऱ्यांना आपला नायक निःशस्त्रावर शस्त्र उगारणारा भ्याड आहे हे कळेल. सहकाऱ्यांसमक्ष तुझं हसं होतंय, याची लाज बाळग! कौशल्य पणास लावून घोडा मिळव! बंदूक परजून नव्हे.” दरोडेखोर खजिल झाला.
“आज मी घोडा नेत नाही. पण ….” तो पुटपुटला, “शस्त्राच्या मदतीविना घोडा नेण्याचं आव्हान मी स्वीकारलं आहे.”

“दरोडेखोरानं आव्हान स्वीकारलं. म्हणून रामदेव अधिक सतर्क राहू लागला. तो घोड्यास क्षणभरही दृष्टिआड होऊ देईना. एकदा तो घोड्यावरून जात असताना रस्त्याच्या कडेनं एक लंगडा कण्हत खुरडत त्याच दिशेस जात असलेला दिसला. रामदेवला त्याची दया आली. त्याने लंगड्यास घोड्यावर बसण्यास सांगितलं. पण लंगड्यास घोड्यावर चढता येईना. रामदेवनं हाताचा आधार दिला, तरी! म्हणून आधी त्यास घोड्यावर बसवून मग स्वार होण्याचा विचार करून रामदेव घोड्यावरून उतरला. त्याने लंगड्यास घोड्यावर चढवलं. पण रामदेव स्वतः स्वार होण्यापूर्वी लंगड्यानं घोड्यास टाच मारली. मागे वळून बघत तो ओरडला, “मी आव्हान स्वीकारलेला दरोडेखोर! शस्त्राच्या मदतीविना कौशल्यानं तुझा घोडा मी मिळवला आहे!”
“घोडा मिळवला, पण ही लांडीलबाडी. कौशल्य नव्हे!” रामदेव शांत स्वरात म्हणाला. “घोडा मिळवण्यास तू लंगड्याचं सोंग घेतलं, हे बरीक कुणास सांगू नकोस. तुला अब्रू नाही, तेव्हा ती जाण्याचं भय नाही. पण हे कळले तर अशी मदत करणं मूर्खपणा आहे, असं सज्जनांना वाटेल. ते पांगळ्यांवर विश्वास ठेवणार नाहीत. मूर्ख ठरण्याच्या भयानं, गरजूंना मदत करणं सोडतील. हे अपंगाचं नुकसान ठरेल! म्हणून घोडा तू कसा मिळवला, ते कुणासही सांगू नकोस!”

”घोड्याच्या मदतीविना रामदेव वेळेवर शेजारच्या गावी पोहोचू शकणार नव्हता. म्हणून तो अर्ध्या वाटेवरून परतला. दुसऱ्या दिवशी सकाळी त्यास जाग आली ती घोड्याच्या खिंकाळण्याने! तो नवलाने बाहेर धावला. घोडा त्याच्याशी संवाद साधत असावा असा फुरफुरला !”

प्रसंगकथा संपवून ढाब्याचा मालक व्यथित स्वरात म्हणाला, “त्या काळी दरोडेखोरही नैतिकतेस प्राधान्य असत. आता व्यवसायास नोबल प्रोफेशन म्हणत छाती फुगवणाऱ्या नि सभ्यपणाची झूल पांघरणाऱ्या नाटकी लोकानी दरोडेखोरांची कक्षा ओलांडली आहे! माझ्या दाळवड्यांच्या मोहानं हे घडलं, म्हणजे या पापात माझा वाटा आहे, हे मला व्यथित करतं. डॉक्टरसाहेब….” त्याचा स्वर रुक्ष बनला, “आज ढाब्याची वेळ संपली असून मी तुम्हास दावत देत आहे. मी याचे पैसे लावणार नाही. अँब्युलन्सचा असा वापर करू नका, असं सांगण्याचा मला हक्क नाही. कारण ना मी संत की तुम्ही इतरत्र काय करता, ते पाह्यची माझ्यापाशी संजयदृष्टी! तरी ढाबा मात्र माझाच आहे. यापुढे काटेकोर वेळ पाळण्याच्या विक्षिप्तपणात मी इथे कधीही अँब्युलन्स उभी राहू न देण्याच्या विक्षिप्तपणाची भर घालणार आहे! दाळवड्यांचं काम कुठवर आलंय, ते मी पाहून येतो !”

भारदस्त पावलं टाकत तो आत गेला. नोकर टेबलवर सरंजाम मांडू लागले. खमंग दाळवड्यांचा घमघमाट सुटला होता, रसनेस उद्दिपित करणारा! पण डॉक्टर मंडळीच्या जिभेची चव लयास गेली होती. ‘भूक नाही, पोट भरलंय…’ असं पुटपुटत ते अँब्युलन्सकडे धावले. मालक बाहेर येण्यापूर्वी त्यांनी पळ काढला. मग त्या दिवशी गरमागरम दाळवड्यांना अनोखी चव प्राप्त झाली, हे सांगायची गरज उरली आहे का ?

– लेखन : स्मिता भागवत. कॅनडा
– संपादन : देवेंद्र भुजबळ. ☎️+919869484800